Hệ thống chỉ số (Index system) là gì? Các loại hệ thống chỉ số

Hình minh họa

Hệ thống chỉ số (Index system)

Định nghĩa

Hệ thống chỉ số trong tiếng Anh là Index system.

Hệ thống chỉ số là dãy các chỉ số có liên hệ với nhau, hợp thành một đẳng thức nhất định.

Các loại hệ thống chỉ số

Có nhiều loại hệ thống chỉ số. Trong thống kê thường gặp hai loại hệ thống chỉ số sau đây:

(1) Hệ thống các chỉ số liên hoàn và chỉ số định gốc (gọi chung là hệ thống chỉ số liên hệ theo thời gian).

- Chỉ số định gốc bằng tích các chỉ số liên hoàn. Nếu ở dạng chỉ số tổng hợp, các chỉ số liên hoàn phải lấy quyền số cố định thì giữa các chỉ số đó mới liên kết được thành hệ thống.

Ví dụ:

Chỉ tiêu tổng sản phẩm trong nước của thời kì 1999 - 2002 tính theo giá năm 1994 (giá năm 1994 là quyền số cố định) lần lượt là 256.272 tỉ đồng; 273.666 tỉ đồng; 292.535 tỉ đồng và 313.247 tỉ đồng, từ đó có chỉ số định gốc và chỉ số liên hoàn của chỉ tiêu tổng sản phẩm trong nước như sau:

- Chỉ số định gốc năm 2002 so với năm 1999:

I_q02/99 =  313.247/256.272= 1,2223

- Các chỉ số liên hoàn:

I_q00/99 = 273.666/ 256.272 = 1,0679

I_q01/00= 292.535/ 273.666 =1,0689

I_q02/01 = 313.247/ 292.535 = 1,0708

- Hệ thống chỉ số liên hệ theo thời gian

I_{q02/99 =} I_q00/99 x  I_q01/00 x I_q02/01

Thay số: 1,2223 = 1,0679 x 1,0689 x 1,0708

(2) Hệ thống chỉ số phản ánh mối liên hệ giữa các chỉ tiêu hoặc các nhân tố với nhau (gọi chung là hệ thống chỉ số liên hệ theo các chỉ tiêu).

- Trong hệ thống chỉ số này, một vế là chỉ số chung phản ánh biến động của tất cả các chỉ tiêu hoặc nhân tố, vế còn lại là các chỉ số nhân tố, trong đó mỗi chỉ số phản ánh biến động riêng biệt của từng chỉ tiêu hoặc từng nhân tố.

Ví dụ, có hệ thống chỉ số nghiên cứu mối liên hệ về sự biến động chung của giá trị sản xuất công nghiệp (biến động cả hai yếu tố giá và khối lượng) và biến động riêng biệt của từng yếu tố giá và khối lượng sản phẩm như sau:

Chỉ số chung về giá trị sản xuất công nghiệp (I_pq) = Chỉ số giá sản xuất sản phẩm công nghiệp (I_p) x Chỉ số khối lượng sản phẩm công nghiệp (I_q)

Khi nghiên cứu biến động về giá, thường cố định khối lượng sản phẩm ở thời kì báo cáo và khi nghiên cứu biến động về khối lượng sản phẩm, thường cố định giá ở thời kì gốc.

Nếu kí hiệu:

p₀, p₁: giá của từng loại sản phẩm kì gốc và kì báo cáo;

q₀, q₁: khối lượng từng loại sản phẩm sản xuất kì gốc và kì báo cáo.

Hệ thống chỉ số nghiên cứu mối liên hệ biến động chung giá trị sản xuất với biến động giá cả và khối lượng sản phẩm sản xuất như sau:

a. Hệ thống số tương đối:

hoặc

I_pq = I_p  x I_q  

b. Hệ thống số tuyệt đối:

Hệ thống chỉ số liên hệ dùng để phân tích ảnh hưởng và xác định vai trò đóng góp của từng chỉ tiêu riêng biệt hoặc của từng yếu tố đến sự biến động chung của các chỉ tiêu hoặc các yếu tố trong tổng thể phức tạp.

Hệ thống chỉ số còn cho phép tính toán nhanh chóng một trong những chỉ số chưa biết khi đã biết các chỉ số khác.

Ví dụ

Khi đã biết chỉ số chung về giá trị sản xuất công nghiệp năm 2002 so với năm 2001: I_pq = 1,1633 và chỉ số giá sản xuất I_p = 1,0149, có thể tính được chỉ số khối lượng sản phẩm công nghiệp năm 2002 so với năm 2001; I_q = 1,1633 : 1,0149 = 1,1462.

(Tài liệu tham khảo: Một số thuật ngữ thống kê thông dụng, Tổng cục thống kê, NXB Thống kê)