Lưu kí chứng khoán mở là gì? Các loại lưu kí chứng khoán mở

Hình minh hoạ (Nguồn: bancaditalia)

Lưu kí chứng khoán mở

Khái niệm

Lưu kí chứng khoán trong tiếng Anh được gọi là Securities depository.

Lưu kí chứng khoán mở là hình thức lưu giữ chứng khoán trong đó chứng khoán được trao cho tổ chức lưu giữ và tổ chức này không chỉ thực hiện chức năng bảo quản mà còn thực hiện cả chức năng điều hành chứng khoán theo sự uỷ thác của khách hàng. 

Phân loại lưu kí chứng khoán mở

Căn cứ vào trách nhiệm và quyền hạn của tổ chức lưu kí trong việc điều hành chứng khoán, lưu kí mở được chia thành:

- Lưu kí biệt lập

Lưu kí biệt lập là hoạt động lưu kí chứng khoán trong đó chứng khoán của khách hàng độc lập với chứng khoán của tổ chức lưu kí. 

Tổ chức lưu kí có trách nhiệm lưu giữ chứng khoán theo các kí hiệu riêng được lập cho từng khách hàng, theo từng chủng loại chứng khoán và phải cất giữ chứng khoán biệt lập với chứng khoán của tổ chức lưu kí cũng như của các  khách hàng lưu kí khác.

Tổ chức nhận lưu kí cũng được phép đưa chứng khoán của khách hàng lưu kí biệt lập tại một tổ chức thứ ba (thường là các trung tâm lưu kí chứng khoán lớn) mà không cần phải có văn bản uỷ quyền của khách hàng. Khi đó tổ chức nhận lưu kí được coi là tổ chức trung gian lưu kí.

Nghiệp vụ lưu kí biệt lập bao gồm nhiều công đoạn phức tạp nên chi phí lưu kí rất cao.

- Lưu kí hoán đổi

Đây là hình thức lưu kí trong đó cho phép tổ chức lưu kí chuyển trả cho khách hàng của mình số chứng khoán cùng chủng loại chứ không nhất thiết phải cùng mã số.

Khác với lưu kí biệt lập, ở hình thức lưu kí hoán đổi, mỗi một giao dịch lưu kí (tức mỗi đợt lưu kí) cần phải lập một hợp đồng lưu kí riêng và quy định rõ hình thức lưu kí hoán đổi.

Quyền sở hữu của chủ lưu kí hoán đổi cũng khá phức tạp. Cụ thể: trước khi hoán đổi thì chủ lưu kí là chủ sở hữu của số chứng khoán được lưu kí còn sau hoán đổi thì lại là chủ sở hữu của số chứng khoán thay thế.

Lưu kí hoán đổi được xem là bước đệm hình thành nên lưu kí tổng hợp.

- Lưu kí tổng hợp

Lưu kí tổng hợp là hình thức lưu kí trong đó tổ chức lưu kí được phép tập hợp chung tất cả các loại lưu kí được phép chuyển nhượng tự do thuộc vùng chuyển khoản của nhiều chủ sở hữu thành một khối lượng tổng hợp.

Khi chuyển chứng khoán vào lưu kí tổng hợp, các chủ sở hữu trở thành các đồng sở hữu phần lưu kí trong khối lượng chứng khoán tổng hợp của cùng chủng loại chứng khoán mà mình lưu kí.

Như vậy, từng chủ sở hữu không có quyền đòi hỏi tổ chức lưu kí chuyển trả chính các tờ chứng khoán của mình, chỉ có quyền đòi chuyển trả số lượng tờ chứng khoán đã đưa vào lưu kí hay số lượng với giá trị tính theo mệnh giá. 

Nếu tổ chức lưu kí bị phá sản thì các chủ lưu kí được hưởng đặc quyền truy đòi tài sản của mình.

Chuyển khoản chỉ được phép đưa vào lưu kí tổng hợp khi có văn bản uỷ quyền cụ thể của khách hàng lưu kí.

Lưu kí tổng hợp được phân chia thành: lưu kí nội ngân hàng và lưu kí tại trung tâm thanh toán bù trừ.

+ Lưu kí nội ngân hàng là việc lưu giữ chứng khoán tại trụ sở của ngân hàng lưu kí.

+ Lưu kí tại trung tâm thanh toán bù trừ chứng khoán là việc lưu giữ khối lượng chứng khoán tổng hợp của ngân hàng lưu kí tại trung tâm. Trong giao dịch này, khách hàng lưu kí chỉ cần lập một lần duy nhất hợp đồng tổng hợp và tất cả các đợt lưu kí tổng hợp của khách hàng đều được tự động đưa vào lưu kí tại Ngân hàng lưu kí này.

- Lưu kí tại tổ chức thứ ba

Là hình thức lưu kí trong đó các tổ chức lưu kí có quyền đứng tên tổ chức mình đưa chứng khoán của khách hàng vào lưu kí tại tổ chức lưu kí khác (tổ chức thứ 3) theo phương thức lưu kí biệt lập hay lưu kí tổng hợp mà không cần phải có văn bản uỷ quyền cụ thể của khách hàng lưu kí.

- Lưu kí thế chấp

Đây là hình thức lưu kí trong đó chứng khoán hiện đang lưu kí trên tài khoản chứng khoán của khách hàng được tổ chức trung gian lưu kí đem thế chấp cho đối tác thứ ba (chủ nợ) để vay vốn. 

Khi đó, tổ chức lưu kí phải đóng dấu thế chấp kèm họ tên (tên hiệu) của người chủ nợ (mà chứng khoán được thế chấp cho người chủ nợ này) tại các phần chứng khoán được thế chấp trên tài khoản lưu kí khách hàng. 

Việc chuyển quyền sở hữu các chứng khoán được thế chấp có thể được thực hiện như sau:

+ Tách chứng khoán khỏi tài khoản lưu kí khi có lệnh yêu cầu chuyển giao chứng khoán.

+ Thông qua một hợp đồng giữa tổ chức tín dụng (tổ chức lưu kí) và khách hàng lưu kí (người thế chấp) tạo quyền đồng sở hữu trực tiếp số chứng khoán được thế chấp. Trong trường hợp này, việc chuyển giao chứng khoán chỉ được thực hiện theo cách chuyển giao đồng thời cho người lưu kí và chủ nợ.

- Lưu kí phong toả

Lưu kí phong toả là hình thức lưu kí trong đó người chủ sở hữu sẽ không được sử dụng phần tài sản thuộc tài khoản lưu kí phong toả, số chứng khoán này chỉ có mục đích là để đảm bảo an toàn cho chủ sở hữu hay các khách hàng của chủ sở hữu trong các trường hợp sau:

+ Các tổ chức bảo hiểm đối với số vốn dự phòng bắt buộc theo luật định của các tổ chức này.

+ Các công ty đầu tư vốn đối với các tài sản quĩ thuộc diện khống chế sử dụng (điều hành) theo qui định trong điều lệ quĩ.

(Tài liệu tham khảo: Giáo trình Thị trường Chứng khoán, Trường ĐH Kinh tế Quốc dân, 2018, NXB Tài chính)