150 năm thăng trầm của kênh đào Suez: Từ điểm nóng tranh chấp đến tuyến đường huyết mạch

Kể từ khi mở cửa vào năm 1869, kênh đào Suez vẫn thường là một điểm nóng có nguy cơ bùng nổ xung đột địa chính trị. Giờ đây, Suez lại xuất hiện trên bản tin thời sự vì một lý do khác: Siêu tàu container Ever Given bị mắc kẹt gần đầu phía nam của kênh đào này, khiến hơn 300 tàu thuyền khác phải neo đậu chờ đợi và làm cho toàn ngành thương mại hàng hải thế giới lo sợ.

New York Times (NY Times) đã tổng hợp một số thông tin cơ bản về lịch sử, cách thức vận hành và vai trò trọng yếu của kênh đào Suez trong nền kinh tế thế giới.

Kênh đào Suez nằm ở đâu?

Kênh đào Suez nằm ở Ai Cập, nối thành phố Port Said bên bờ Địa Trung Hải với thành phố Suez trên bờ Biển Đỏ. Địa Trung Hải thông với Biển Đen và Đại Tây Dương, còn Biển Đỏ thì nối với Ấn Độ Dương.

Tuyến đường thủy huyết mạch này là lối tắt giữa châu Á và châu Âu, tàu thuyền bớt phải đi vòng qua châu Phi và giảm hải trình thêm vài ngày hoặc vài tuần.

Theo NY Times, Suez là kênh đào dài nhất thế giới mà không có âu tàu hoạt động như các thang máy khổng lồ. Do không vận hành bằng âu tàu, thời gian di chuyển từ đầu này sang đầu kia của kênh đào Suez trung bình kéo dài khoảng 13 -15 giờ, theo mô tả của GlobalSecurity.org.

Ai xây dựng kênh đào Suez và khi nào?

Suez, ban đầu thuộc sở hữu của các nhà đầu tư Pháp, thành hình khi Ai Cập nằm dưới sự trị vì của Đế chế Ottoman vào giữa thế kỷ 19. Công việc xây dựng kênh đào Suez bắt đầu ở thành phố Port Said vào đầu năm 1859, kéo dài 10 năm và huy động khoảng 1,5 triệu công nhân.

Theo cơ quan quản lý kênh đào Suez, cứ khoảng 10 tháng thì Ai Cập lại kêu gọi 20.000 nông dân thực hiện quân dịch để giúp xây dựng tuyến đường thủy quan trọng này. Vì điều kiện làm việc khắc nghiệt và đồng lương bèo bọt, nhiều người đã chết vì bệnh tả và các bệnh dịch khác.

Hỗn loạn chính trị tại Ai Cập làm chậm tiến độ xây dựng kênh đào Suez và chi phí cuối cùng tăng gấp đôi so với con số dự kiến ban đầu là 50 triệu USD.

Nước nào đang kiểm soát kênh đào Suez?

Các thế lực của nước Anh kiểm soát tuyến đường thủy huyết mạch trong suốt hai cuộc thế chiến và chỉ rời đi từ năm 1956 sau nhiều năm đàm phán với Ai Cập. Cuối cùng, Anh trao lại quyền điều hành cho chính phủ Ai Cập do cựu Tổng thống Gamal Abdel Nasser lãnh đạo.

Tuy nhiên, khủng hoảng cũng phát sinh cùng năm Anh trao trả kênh đào Suez. Khi ông Nasser quốc hữu hóa con kênh này, có một số động thái được Israel và đồng minh phương Tây coi là mối đe dọa an ninh, dẫn đến sự can thiệp quân sự của Israel, Anh và Pháp.

Cuộc khủng hoảng khiến Suez phải đóng cửa một thời gian và có nguy cơ kéo Liên Xô cũng như Mỹ vào cuộc. Vụ việc kết thúc vào đầu năm 1957 theo một thỏa thuận do Liên Hợp Quốc giám sát.

Kênh đào Suez còn từng đóng cửa mấy lần nữa?

Ai Cập từng đóng cửa Suez trong gần một thập kỷ sau cuộc đụng độ Arab - Israel năm 1967, khi đó kênh đào này về cơ bản là chiến tuyến giữa các lực lượng quân sự Israel và Ai Cập.

14 tàu chở hàng, còn được gọi là "Hạm đội Vàng", bị mắc kẹt bên trong kênh đào Suez cho đến khi nó được mở cửa trở lại vào năm 1975 dưới thời của ông Anwar el-Sadat - người kế nhiệm của cựu Tổng thống Nasser.

Sau đó, một vài sự cố mắc cạn của tàu thuyền cũng khiến kênh đào Suez tắc nghẽn. Trước vụ việc của siêu tàu container Ever Given hồi đầu tuần này, Suez từng có đợt đóng cửa kéo dài ba ngày vào năm 2004 khi một tàu chở dầu của Nga mắc cạn.

Tầm quan trọng của Suez nhìn từ sự cố mắc cạn của siêu tàu container

Ever Given hiện là một trong những tàu container lớn nhất thế giới, có chiều dài ngang ngửa tòa nhà Empire State của Mỹ. Mặc dù ban đầu Suez được thiết kế để tiếp nhận các tàu nhỏ hơn, nhưng Ai Cập đã cho mở rộng và đào sâu con kênh nhiều lần, gần nhất là vào 6 năm trước với chi phí hơn 8 tỷ USD.

Ngày 23/3, một trận gió mạnh kèm theo bão cát đã khiến tàu đi chệch hướng và mắc cạn ở gần đầu phía nam của kênh Suez.

Hiện tại, các đội cứu hộ đã thử nhiều biện pháp để giúp đỡ tàu Ever Given, chẳng hạn như dùng tàu lai dắt, nạo vét bên dưới thân tàu và sử dụng máy xúc đào ở mũi tàu. Tuy nhiên, kích thước và trọng lượng của con tàu khổng lồ này khiến mọi nỗ lực đều bất thành.

Một số chuyên gia cứu hộ biển đang trông đợi vào đợt triều cường theo mùa dự kiến sẽ diễn ra vào ngày 28 hoặc 29/3 tới. Mực nước của kênh có thể tăng khoảng 45 cm và giúp con tàu thoát nạn.

Dù vậy, chưa ai biết chắc khi nào kênh đào Suez sẽ được khơi thông. CEO của công ty cứu hộ Boskalis (Hà Lan) cảnh báo cuộc giải cứu có thể mất nhiều tuần. Nếu tình trạng gián đoạn tại Suez kéo dài, áp lực lên chuỗi cung ứng toàn cầu, giá hàng hóa, cước vận tải biển và chi phí nhiên liệu sẽ càng gia tăng.

Theo TradeWinds, với hơn 100 tàu thuyền đang neo đậu chờ đợi thì Ai Cập có thể phải mất một tuần để khơi thông kênh đào Suez. Nếu tuyến đường này đóng cửa lâu hơn, các chủ tàu có thể gánh thêm khoản chi phí khổng lồ và buộc phải đi vòng sang Mũi Hảo Vọng ở cực nam châu Phi. Song, hải trình sẽ kéo dài hơn 20 - 30% và chi phí nhiên liệu cũng tăng vọt.

Ngoài ra, chủ sở hữu của Ever Given đang phải đối mặt với các yêu cầu bồi thường bảo hiểm và chi phí dịch vụ cứu hộ khẩn cấp trị giá hàng triệu USD. Chính phủ Ai Cập cũng đang mong chờ giải cứu siêu tàu container và mở lại tuyến đường biển. Năm 2020, Ai Cập thu về 5,61 tỷ USD từ việc thu phí qua kênh đào Suez.