Định vị lại sứ mệnh của doanh nghiệp nhà nước

Song song với quá trình đó, việc cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả các DNNN còn lại cũng đã được Đảng, Nhà nước đặt ra. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả của DNNN tiếp tục là câu hỏi quan trọng trước thực tế nhiều DNNN làm ăn không hiệu quả hiện nay.

Doanh nghiệp nhà nước - “không phải đầu cũng phải tai”. Ảnh: THÀNH HOA

Trong Hội nghị chuyên đề trực tuyến của Đảng ủy Khối doanh nghiệp Trung ương ngày 9-9-2019 về tình hình triển khai, tổ chức thực hiện Nghị quyết số 12 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về tiếp tục cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả doanh nghiệp nhà nước (DNNN), Trưởng ban Kinh tế Trung ương Nguyễn Văn Bình hỏi các lãnh đạo DNNN: “DNNN là then chốt, có nhất trí thế không?”. 

Theo báo chí tường thuật thì đáp lại câu hỏi này là sự im lặng. Phải gần hai giờ sau mới có một người trả lời rằng “không phải đầu cũng phải tai”(*).

Cũng trong hội nghị, ông Bình khẳng định DNNN là công cụ quan trọng để bảo đảm thực hiện hiệu quả các chính sách ổn định vĩ mô, kiềm chế lạm phát, đối phó với những biến động thị trường; tạo nguồn thu lớn cho ngân sách nhà nước; đóng góp quan trọng trong xây dựng và phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội và chuyển dịch cơ cấu kinh tế; thực hiện nhiệm vụ quốc phòng, an ninh và chính sách an sinh xã hội(*).

Sứ mệnh mâu thuẫn

Trích dẫn hai nội dung như vậy trong hội nghị nói trên trên để thấy trước hết về phần vai trò, sứ mệnh của DNNN, thực chất là gánh nặng trách nhiệm, nghĩa vụ mà DNNN phải đáp ứng, hoặc được kỳ vọng từ phía “trên”, là quá nhiều. 

Quan trọng hơn, các nghĩa vụ này có phần mâu thuẫn với nhau, khó có thể “chung sống hòa bình”.

Cụ thể, là công cụ để ổn định vĩ mô, kiềm chế lạm phát thì thường sẽ có nghĩa là DNNN phải “mua đắt”, “bán rẻ”, ví dụ tăng giá mua nông sản để hỗ trợ nông dân nhưng lại phải bán giá rẻ hơn thị trường như kiểu cửa hàng “bình ổn giá”. 

Kinh doanh kiểu này tất nhiên lãnh đạo doanh nghiệp có tài đến mấy thì vẫn không tránh khỏi thua lỗ, trừ khi được Nhà nước bù đắp thua lỗ bằng cách này hay cách khác, trực tiếp hoặc gián tiếp sử dụng ngân sách. 

Nếu như vậy thì DNNN sẽ không thể thực hiện tròn vai nghĩa vụ thứ hai là tạo nguồn thu lớn cho ngân sách, bởi một mặt thì DNNN đang đối mặt với nguy cơ thua lỗ thì lấy đâu ra tiền mà đóng góp cho ngân sách. Ngược lại, ngân sách lại phải bỏ ra để bù đắp cho DNNN khỏi thua lỗ.

Tương tự như vậy, một mặt DNNN phải đối mặt với thương trường, cạnh tranh khốc liệt trong và ngoài nước, nhưng mặt khác vẫn phải đóng góp vào các nhiệm vụ chính trị, xã hội, an ninh, quốc phòng... Tức là cùng lúc phải căng mình làm nhiều việc mà việc nào cũng phải làm tốt thì không "vật vờ" mới là lạ.

Nói như vậy để thấy ngay việc xác định trách nhiệm, nghĩa vụ của DNNN thôi đã có vấn đề, để rồi từ đó lại tiếp tục nảy ra nhiều vấn đề khác trên thực tế liên quan đến DNNN.

Quyền lợi, quyền hạn cũng mâu thuẫn

Về các loại quyền đối với DNNN, câu phát biểu "không phải đầu cũng phải tai" cũng đủ tóm tắt những sự "tréo ngoe". DNNN bị hạn chế quyền tự chủ, nhiều thứ muốn quyết không được mà phải "xin ý kiến trên". 

Nếu làm đúng theo tinh thần ông Bình giục giã trong hội nghị ("…dồi dào niềm tin, cũng như ra trận, thiếu niềm tin thì không thể thắng. Phải có niềm tin để từng bước gây dựng lại hình ảnh tốt đẹp của DNNN"), hay câu giục giã của một vị lãnh đạo trước đây đối với Vinashin (táo bạo hơn nữa) thì sự mạnh dạn, tự tin, táo bạo, dám nghĩ dám làm dễ trở thành họa không chỉ cho bản thân lãnh đạo doanh nghiệp, DNNN, mà còn cho cả nền kinh tế, kể cả khi sự táo bạo, tự tin này xuất phát từ động cơ trong sạch.

Sự ràng buộc về pháp luật, cơ chế, sự trì trệ, lạc hậu nhưng quá... thừa thãi của đội ngũ công chức quản lý DNNN là một số trong những yếu tố trói chân trói tay DNNN muốn "làm lớn" trong khi lại tạo ra những cơ hội béo bở cho lãnh đạo DNNN cấu kết với một bộ phận công chức quản lý trục lợi của công.

Lối thoát

Khi mời tác giả tham gia diễn đàn này, tòa soạn báo có nêu câu hỏi là làm thế nào để nâng cao tính hiệu quả của DNNN. Với câu hỏi "đau đáu" như vậy thì trước khi trả lời, cần phải hỏi lại là hiệu quả ở mặt nào. Nhưng e rằng hỏi thế thì làm khó quá nên xin trả lời hộ luôn vậy.

Như trên đã nêu, trước sự "đa nhiệm" đầy mâu thuẫn trong khi "nhất cử nhất động" đều phải xin phép ai đó trong một thời gian có khi bất định nếu không muốn bị truy tố tội có nội hàm như tội "Cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng" thì chẳng thể nào có phép màu, lời giải nào để đạt hiệu quả trên bất cứ phương diện nào.

Nhận diện vấn đề rõ như vậy rồi thì cũng sẽ nhìn thấy lối thoát. Về mặt nghĩa vụ, phải xác định, định vị rõ DNNN có trách nhiệm, nghĩa vụ gì.

 Về mặt này, gợi ý cho câu trả lời nằm ở chữ "doanh nghiệp". Đã là doanh nghiệp thì dứt khoát phải đặt chữ "lợi nhuận" lên hàng đầu, và cũng chỉ duy nhất chữ này mà thôi, chỉ có chữ này được lấy làm thước đo hiệu quả. Điều này có nghĩa là DNNN nắm vốn Nhà nước giao phó phải có trách nhiệm làm vốn này sinh sôi nảy nở, như mô hình của Temasek ở Singapore. 

Thực thể này ở Singapore chẳng có nghĩa vụ phải ổn định vĩ mô, đóng góp vào an ninh, quốc phòng, xã hội. Điều hành Temasek là một đội ngũ quản lý giàu kinh nghiệm quản lý các doanh nghiệp tư nhân trong và ngoài nước chứ không phải phần lớn là đội ngũ quan chức ngồi bàn giấy như ở ta. Kết quả quản lý được đánh giá qua các chỉ tiêu cụ thể (KPI), cứ theo đó đội ngũ quản lý sẽ biết ai được ở lại, ai phải ra đi.

Chắc chắn nhiều người sẽ sợ hãi trước viễn cảnh này và đặt câu hỏi: vậy thì lấy ai làm các nhiệm vụ thay cho các DNNN truyền thống đây? Xin nói luôn là việc nào ra việc đấy, ai làm việc người đó. 

Doanh nghiệp thì chỉ nên kinh doanh kiếm lãi. Chuyện ổn định vĩ mô thì đã có các chính sách quản lý vĩ mô, qua các công cụ thuế, chính sách phúc lợi, an sinh. Chuyện an ninh, quốc phòng thì là của ngành an ninh, quốc phòng với nguồn kinh phí từ ngân sách nhà nước.

Đối với những người chưa "yên tâm" thì xin lấy ví dụ như thế này. Nhà nước muốn làm một con đường đến vùng sâu, vùng xa mà theo nếp nghĩ thông thường chỉ có DNNN mới "xung phong" đảm nhận còn doanh nghiệp tư nhân thì "mất hút". 

Nhưng tiền đâu để DNNN làm dự án này? Rõ ràng là dự án không thể "tự nó rán mỡ nó" vì doanh nghiệp tư nhân không muốn làm. Có nghĩa là để DNNN đứng ra làm con đường này thì Nhà nước phải rót vốn cho DNNN này bằng cách này hay cách khác.

 Lúc đó DNNN về bản chất trở thành nhà thầu công trình, tức xây thuê. Nếu vậy thì Nhà nước cũng hoàn toàn có thể thuê doanh nghiệp tư nhân thực hiện dự án, đồng nghĩa với "sứ mệnh" đóng góp phát triển cơ sở hạ tầng của DNNN trở nên không mấy ý nghĩa.

Trường hợp Nhà nước không có đủ tiền để thực hiện dự án với tư cách là chủ dự án thì cũng không có nghĩa là DNNN sẽ đứng ra nhận thay và nhận luôn phần lo vốn và trả nợ, bởi rốt cuộc tiền vào hay ra cũng đều cùng địa chỉ là ngân sách nhà nước. 

Trong những trường hợp này thì thường Nhà nước phải dùng đến các công cụ khác như đổi đất lấy hạ tầng, hoặc bằng chính sách ưu đãi nào đó để bù đắp thiệt hại cho doanh nghiệp "xung phong" làm thay Nhà nước. Lúc đó dù không có DNNN thì vẫn có nhiều doanh nghiệp tư nhân tham gia.

Tóm lại, muốn DNNN tồn tại và lớn mạnh thì buộc phải định vị lại trách nhiệm và quyền hạn của DNNN theo hướng biến DNNN thành doanh nghiệp đơn thuần theo đuổi lợi nhuận với nguồn vốn công cộng nhưng được quản lý theo những nguyên tắc thị trường bởi những con người am tường kinh doanh hoạt động trong khuôn khổ pháp luật như đối với các doanh nghiệp tư nhân khác.

(*) http://vneconomy.vn/tieng-keu-thuc-thu-cua-doanh-nghiep-nha-nuoc-20190909233635137.htm