Trung Quốc đang nuốt gọn các công nghệ hàng đầu thế giới ra sao?

Những năm qua, chính quyền Tổng thống Donald Trump luôn cáo buộc Trung Quốc ăn cắp bí mật thương mại, tài sản trí tuệ của Mỹ, theo NYTimes. Đó là cơ sở để Mỹ châm ngòi chiến tranh thương mại gần 2 năm trước. Kể từ đó, căng thẳng leo thang khi 2 bên áp thuế hàng trăm tỷ USD lên hàng hóa của nhau.

Ngày 15/1, hiệp định thương mại giai đoạn một được ông Trump và Phó thủ tướng Trung Quốc Lưu Hạc ký tại Nhà Trắng. 

Ngoài thỏa thuận mua hàng hóa, Trung Quốc hứa sẽ trừng phạt các công ty ăn cắp bí mật thương mại của Mỹ, đi đến dỡ bỏ yêu cầu chuyển giao công nghệ với các doanh nghiệp muốn tiếp cận thị trường Trung Quốc.

Chính quyền ông Trump lo rằng các công ty Trung Quốc ăn cắp công nghệ để cạnh tranh với chính doanh nghiệp Mỹ trong các lĩnh vực như phần mềm, chất bán dẫn. Dù có một số bằng chứng rõ ràng, Trung Quốc chưa bao giờ thừa nhận điều này.

Đi đầu lĩnh vực nhờ "liên doanh"

Bên cạnh xâm nhập trực tiếp vào cơ sở dữ liệu hay thuê gián điệp, các công ty Mỹ cho rằng Trung Quốc tìm cách tiếp cận công nghệ giá trị với các quy định hợp tác, chuyển giao công nghệ.

Theo đó, Trung Quốc sẽ yêu cầu công ty nước ngoài thành lập liên doanh với doanh nghiệp địa phương nếu muốn kinh doanh trong nước (hãng ô tô), hoặc đưa ra tỷ lệ tối thiểu mà các thành phần trong sản phẩm phải sản xuất trong nước (tuabin gió, pin mặt trời).

Nhiều công ty biết đây là chiêu thức ăn cắp công nghệ nhưng không dám lên tiếng do sợ trừng phạt. Một nhóm đại diện các công ty khẳng định Trung Quốc sử dụng quan hệ đối tác để buộc các hãng nước ngoài tiết lộ bí mật. 

Họ nói rằng các quan chức Trung Quốc gây áp lực để doanh nghiệp nước ngoài cung cấp thông tin mật, lấy lý do là quy trình đánh giá để đảm bảo sản phẩm an toàn cho người dùng Trung Quốc.

Năng lượng tái tạo là một trong các lĩnh vực mà Trung Quốc sử dụng chiêu thức này để có được các công nghệ giá trị.

Gamesa là công ty Tây Ban Nha dẫn đầu thị phần tuabin gió tại Trung Quốc. Đến năm 2005, chính quyền Bắc Kinh yêu cầu 70% thành phần trong tuabin gió phải được sản xuất ở Trung Quốc. 

Gamesa đã đào tạo hơn 500 nhà cung cấp Trung Quốc để sản xuất mọi bộ phận cho tuabin gió, mở một nhà máy lắp ráp ở Thiên Tân. Các hãng tuabin gió khác cũng tuân theo quy định này.

Vài năm sau, chính quyền cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama cho rằng chính sách này vi phạm quy tắc của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) khiến Trung Quốc bãi bỏ, tuy nhiên mọi thứ đã quá muộn.

Lúc ấy, các doanh nghiệp Trung Quốc đã sản xuất tuabin gió với các nhà cung ứng được đào tạo bài bản. Hiện Trung Quốc là quốc gia sản xuất điện gió hàng đầu thế giới. Phần lớn tuabin gió cũng được sản xuất bởi các công ty Trung Quốc.

Sau tuabin gió, pin mặt trời cũng có sự phát triển tương tự. Chính quyền Trung Quốc yêu cầu dự án pin mặt trời tại đây phải có 80% thành phần được sản xuất trong nước, điều đó khiến các công ty đổ xô mở nhà máy, hợp tác với doanh nghiệp địa phương để đáp ứng quy định. 

Kết quả, Trung Quốc là đất nước sản xuất điện mặt trời lớn nhất thế giới (tính đến 2018).

Lo lắng ngày càng tăng

Trong thời gian qua, đã có những lo ngại về điều tương tự xảy ra trong lĩnh vực ôtô.

Ngay sau khi mở cửa cho các công ty nước ngoài, Trung Quốc đã tổ chức cuộc thi chọn ra nhà sản xuất ôtô quốc tế được phép gia nhập thị trường. Cuộc thi sẽ đánh giá dựa trên kế hoạch chuyển giao công nghệ của các hãng ôtô cho một công ty liên doanh tại Trung Quốc.

General Motors đã đánh bại Ford Motor và Toyota với kế hoạch xây dựng nhà máy lắp ráp hiện đại ở Thượng Hải với hàng chục robot để sản xuất những chiếc xe Buick đời mới. Các quan chức của hãng ôtô Đức Volkswagen đã rất giận dữ vì áp lực cạnh tranh buộc họ nâng cấp công nghệ.

Trung Quốc hiện là thị trường ôtô lớn nhất thế giới. Trừ vài mẫu xe hạng sang, tất cả ôtô bán tại Trung Quốc đều sản xuất trong nước.

Trung Quốc có "lật kèo"?

Trong hiệp định thương mại ký ngày 15/1, Trung Quốc đồng ý không bắt buộc doanh nghiệp nước ngoài chuyển giao công nghệ nếu muốn hoạt động tại Trung Quốc, đồng thời trừng phạt các công ty ăn cắp tài sản trí tuệ. 

Trước khi ký hiệp định, Trung Quốc cũng cam kết bỏ quy định thành lập liên doanh trong các lĩnh vực như ôtô.

Câu hỏi đặt ra là liệu Trung Quốc có thực hiện cam kết hay không. Một số luật sư cho rằng những điều khoản trong hiệp định chứa lỗ hổng lớn khi cho phép các cơ quan Trung Quốc toàn quyền quyết định trong các trường hợp đặc biệt "ảnh hưởng tới đất nước", "lợi ích quốc gia" và các trường hợp mập mờ khác.

Mỹ có quyền tham vấn Trung Quốc trong 90 ngày nếu có bất cứ thắc mắc. Hiệp định cũng không đề cập đến khoản trợ cấp của chính phủ cho các công ty thuộc lĩnh vực như pin mặt trời, chất bán dẫn, xe điện và các công nghệ của tương lai.

Chính quyền ông Trump đang dựa vào thuế quan để đối phó điều đó. Một phần hiệp định sẽ áp đặt thuế quan lên một số ngành công nghiệp để ngăn chặn đối thủ Trung Quốc tràn ngập thị trường Mỹ, đồng thời khiến các công ty đánh giá lại việc hợp tác với nhà cung ứng Trung Quốc để đưa ra điều chỉnh phù hợp.