Ngoài chiến tranh thương mại, Mỹ - Trung còn so kè ảnh hưởng ở châu Phi

Ảnh: Reuters

Quan hệ hương mại giữa châu Phi với hai siêu cường: Cán cân nghiêng về phía Trung Quốc

Châu Phi đã trở thành khu vực đô thị hóa nhanh nhất hành tinh và Trung Quốc cũng đi tiên phong trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng ở khu vực này. Theo Quĩ Tiền tệ Quốc tế (IMF), năm 2017 châu Phi tự hào có 7 trong số 20 nền kinh tế tăng trưởng nhanh nhất thế giới.

Doanh nghiệp Trung Quốc rất tích cực xây dựng cảng biển, đường bộ và đường sắt giúp củng cố quá trình hội nhập và giao thương giữa các quốc gia châu Phi. Mục đích này của Bắc Kinh gần đây được thể hiện qua Hiệp định Thương mại Tự do Lục địa châu Phi (AfCFTA).

AfCFTA chỉ mới khởi động gần đây và nhắm mục tiêu đưa toàn bộ 55 quốc gia thành viên của Liên minh châu Phi trở thành khu vực thương mại tự do lớn nhất thế giới với 1,2 tỉ dân.

Hoạt động thương mại Mỹ - châu Phi đã suy yếu trong những năm gần đây, trong khi Trung Quốc hiện là đối tác thương mại lớn nhất của châu Phi.

Trong giai đoạn 2002 - 2008, sau khi Mỹ thông qua Luật Cơ hội và Tăng trưởng châu Phi (AGOA) với nội dung miễn thuế cho 6.500 sản phẩm của các quốc gia hạ Sahara đủ điều kiện, thương mại Mỹ - châu Phi đã tăng lên 100 tỉ USD.

Tuy nhiên, tổng giá trị thương mại của châu Phi với Mỹ năm 2017 chỉ tương đương 39 tỉ USD, từ đó đưa Mỹ xuống thành đối tác thương mại lớn thứ ba của châu lục này sau Trung Quốc và Liên minh châu Âu (EU), theo dữ liệu do cơ quan USAID tổng hợp.

Trong khi đó, giá trị thương mại Trung Quốc - châu Phi năm 2017 là 148 tỉ USD, giảm từ mức cao năm 2014 là 215 tỉ USD.

Theo thống kê của Tổng cục Hải quan Trung Quốc, trong nửa đầu năm 2019, tổng khối lượng xuất - nhập khẩu của Trung Quốc sang châu Phi là 101,86 tỉ USD, tăng 2,9% so với cùng kì năm ngoái.

Tính từ năm 2005, tổng giá trị đầu tư và xây dựng của Trung Quốc tại châu Phi đang mấp mé 2.000 tỉ USD, theo Tổ chức Giám sát Đầu tư Toàn cầu Trung Quốc, thuộc Viện Doanh nghiệp Mỹ.

Trung Quốc gần đây đã ra mắt quĩ cơ sở hạ tầng Vành đai và Con đường trị giá 1 tỉ USD cho châu Phi, và năm ngoái còn cung cấp gói viện trợ trị giá 60 tỉ USD, tiếp tục củng cố ảnh hưởng kinh tế mạnh mẽ của nước này tại lục địa đen.

Ông Tibor Nagy, nhà ngoại giao hàng đầu của Washington tại châu Phi, đang tìm cách giải quyết vấn đề và khôi phục tầm ảnh hưởng tại một lục địa mà Mỹ và châu Âu, đặc biệt là Pháp, chưa bao giờ phải đối mặt với sự cạnh tranh về tầm ảnh hưởng chính trị hoặc kinh tế trong những thập kỉ gần đây.

Mỹ cần nỗ lực thuyết phục doanh nghiệp trong nước đầu tư vào châu Phi

Ông Nagy, Trợ lí Ngoại trưởng Mỹ về vấn đề châu Phi, gần đây chia sẻ với BBC rằng khi các nhà đầu tư gõ cửa và người châu Phi mở cửa chào đón, người duy nhất đứng đó là Trung Quốc.

Theo ông Judd Devermont, Giám đốc Chương trình châu Phi tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, có một số yếu tố dẫn đến tình trạng sụt giảm [nhà đầu tư] này, trong đó có việc mở rộng khai thác dầu đá phiến của Mỹ; hàng hóa kém đa dạng; và tăng trưởng èo uột ở châu Phi.

"Tuy nhiên, việc Mỹ hạn chế đầu tư không có gì bất thường. Hoạt động thương mại giữa châu Phi và hầu hết nước châu Âu cũng suy yếu trong giai đoạn 2010 - 2017", ông Devermont cho hay.

"Ngoại trừ Trung Quốc, châu phi hạ Sahara chỉ tăng đáng kể hoạt động thương mại với đối tác nước ngoài mới hoặc 'đang hồi sinh' như Nga, Thái Lan, Thổ Nhĩ Kỳ và Indonesia".

Ông Devermont cho biết Tập đoàn Phát triển Tài chính Quốc tế Mỹ mới, với quyền tự chủ và vốn đầu tư cao hơn, sẽ là chất xúc tác cho khu vực tư nhân Mỹ tham gia vào kinh tế châu Phi, trong khi các sáng kiến như Thịnh vượng châu Phi hứa hẹn sẽ hiện đại hóa và điều phối các nguồn lực của Mỹ tại lục địa này.

"Tuy nhiên, Mỹ cần phải nỗ lực nhiều hơn để thuyết phục doanh nghiệp trong nước, vốn vẫn đang còn lúng túng, hoài nghi hoặc không nắm rõ về hoạt động đầu tư tại châu Phi", ông Devermont chia sẻ với CNBC.

"Đặc biệt, Mỹ cần phải xác định và thúc đẩy các lĩnh vực mà doanh nghiệp trong nước có lợi thế cạnh tranh".

Cơ hội và rủi ro khi Trung Quốc đẩy mạnh đầu tư vào châu Phi

Ông Devermont nhấn mạnh, có một số mặt tích cực khi Trung Quốc chiếm ưu thế trong hoạt động đầu tư vào cơ sở hạ tầng ở châu Phi.

Cụ thể, các dự án này sẽ hỗ trợ doanh nghiệp Mỹ, hiện đang phụ thuộc vào mạng lưới giao thông hoàn chỉnh để phân phối sản phẩm và tiếp cận người tiêu dùng ở các quốc gia có mật độ đường sắt và đường bộ thấp nhất thế giới của châu Phi.

Tuy nhiên, ông Devermont cho rằng doanh nghiệp Trung Quốc thường có xu hướng hối lộ - tham nhũng cũng như luồn lách các qui định về môi trường và lao động khi hợp tác với các chính phủ ít quan tâm đến tiêu chuẩn quốc tế như các nước châu Phi.

"Ngoài ra, còn có một rủi ro khác là các chương trình tài trợ vốn và dự án cơ sở hạ tầng của Trung Quốc sẽ ngăn doanh nghiệp nước ngoài cạnh tranh kinh doanh trong tương lai, bởi về cơ bản, Trung Quốc sẽ bó buộc chính phủ các nước châu Phi hợp tác với chỉ duy nhất các công ty của nước họ", ông Devermont nói thêm.

Bắc Kinh cũng bị cáo buộc đã đưa các quốc gia đang phát triển thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) trên khắp Trung Quốc, Trung Á, châu Phi và châu Âu vào "bẫy nợ".

Sự mập mờ của Trung Quốc trong quá trình cho vay vốn đồng nghĩa với việc gánh nặng nợ đối với các nước nhận khoản vay có thể không được thể hiện chính xác, gây ra vấn đề tiềm ẩn cho nền kinh tế toàn cầu.

Tuy nhiên, ông Mukhtar Hussain - Giám đốc phụ trách mảng BRI của HSBC tại châu Á - Thái Bình Dương, gần đây cho hay chính sách BRI mới đã "cởi mở, xanh và bền vững hơn", vì Trung Quốc đang tìm cách đa dạng hóa các mối quan hệ thương mại và đầu tư của họ khi thương chiến Mỹ - Trung kéo dài.

Trong khi cuộc cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc đang diễn ra ở châu Phi, ông Devermont cho biết điều này không mang lại lợi thế cho Bắc Kinh, Washington hay lục địa đen.

"Ít nhất là tính đến thời điểm hiện tại, doanh nghiệp Mỹ và Trung Quốc đang hoạt động trong các lĩnh vực khác nhau và đại diện cho những mô hình phát triển kinh tế khác nhau", ông Devermont nói.

"Người dân châu Phi nhìn chung sẽ chào đón sự quan tâm lớn lao dành cho họ, miễn là họ không bị buộc phải chọn phe trong cuộc cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc".

Một lí do quan trọng cho sự sụp đổ của mối quan hệ thương mại Mỹ - châu Phi là sự thay đổi trong nhu cầu năng lượng của Mỹ. Vào thời kì đỉnh cao năm 2008, Mỹ đã nhập khẩu 99,5 tỉ USD dầu khí từ lục địa đen. Năm 2018, con số này giảm xuống chỉ còn 17,6 tỉ USD.

"Giá dầu khí rẻ hơn là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng trên, tuy nhiên quan trọng nhất vẫn là việc dầu thô do Mỹ sản xuất đã thay thế nguồn cung của Nigeria và Angola.

Nếu sản lượng năng lượng nội địa của Mỹ vẫn mạnh như hiện nay, xu hướng này khó mà đảo ngược được", ông John Ashbourne, nhà kinh tế chuyên cấp cao tại Capital Economics, cho hay.

Về hàng hóa Mỹ xuất khẩu sang châu Phi, ông nhận định thách thức lớn nhất chính là giá thành của các mặt hàng do Mỹ sản xuất tương đối cao, chẳng hạn như xe ô tô, máy móc và máy bay, trong khi hàng hóa Trung Quốc lại phù hợp với nhiều mức thu nhập hơn".