Thiếu lương thực và năng lượng chỉ là sự khởi đầu cho khủng hoảng tại các nền kinh tế mới nổi

Ai đang gặp nguy hiểm

Giá năng lượng và thực phẩm tăng đã kéo nhiều quốc gia như Sri Lanka, Ai Cập, Tunisia và Peru vào cảnh hỗn loạn và đang có nguy cơ trở thành khủng hoảng nợ lớn hơn, đe dọa đến sự phục hồi mong manh sau đại dịch của nền kinh tế thế giới.

Chiến dịch thắt chặt tiền tệ lớn nhất của Fed trong hai thập kỷ như đổ thêm dầu vào lửa. Lãi suất ở Mỹ tăng đồng nghĩa mức chi trả nợ có các quốc gia đang phát triển cũng tăng theo, ngay sau khi những nước này đã vay hàng tỷ USD để chống COVID.

Thêm vào đó, cuộc xung đột tại Ukraine, nguyên nhân gây ra cú sốc về thực phẩm và năng lượng, dường như không có dấu hiệu sẽ dừng lại.

Những rủi ro trên đã đẩy Sri Lanka vào cảnh vỡ nợ. Trong khi đó, theo Bloomberg Economics, nhiều nền kinh tế mới nổi khác, từ Pakistan và Tunisia tới Ethiopia và Ghana đang đứng trước nguy cơ tương tự.

Tất nhiên, những quốc gia mới nổi xuất khẩu hàng hóa có thể hưởng lợi từ giá hàng hóa tăng cao. Tuy nhiên, vẫn còn những rắc rối khác, như việc dịch COVID bùng phát buộc các thành phố quan trọng của Trung Quốc phải phong tỏa và nỗi lo suy thoái kinh tế ở Châu Âu và Mỹ.

Các nhà hoạch định chính sách kinh tế hàng đầu thế giới đang gióng lên hồi chuông cảnh báo. Chủ đề nổi bật tại cuộc họp mùa Xuân của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới (WB) ở Washington tuần trước là việc nền kinh tế toàn cầu tăng trưởng chậm lại và những rủi ro mà quốc gia đang phát triển phải đối mặt.

Bên bờ vực

Đồng tiền của Sri Lanka đã mất giá tới 40% trong năm nay. Tuần trước, quốc gia Nam Á này đình chỉ các khoản thanh toán nợ nước ngoài, quyết định sử dụng những gì còn lại trong dự trữ để trang trải cho việc nhập khẩu thực phẩm và năng lượng thay vì trả cho các nhà đầu tư.

Sri Lanka có thể là quốc gia đang phát triển đầu tiên vỡ nợ trong năm nay nhưng nhiều khả năng không phải trường hợp cuối cùng. 13 quốc gia mới nổi có lợi suất trái phiếu cao hơn 1.000 điểm cơ bản so với lợi suất kỳ hạn tương đương của Mỹ.

Hợp đồng hoán đổi rủi ro tín dụng (CDS) của các nước đang phát triển đã tăng đột biến trong những tuần đầu tiên của cuộc xung đột Ukraine, cho thấy nỗi sợ hãi về khả năng vỡ nợ ngày càng gia tăng.

Bloomberg Economics đưa Thổ Nhĩ Kỳ và Ai Cập lên hàng đầu trong danh sách các thị trường mới nổi lớn chịu “tác động lan tỏa về kinh tế và tài chính” từ cuộc xung đột Ukraine.

Tunisia, Ethiopia, Pakistan, Ghana và El Salvador nằm trong các quốc gia có nguy cơ không trả được nợ trước mắt, với các khoản nợ lớn và chi phí đi vay tăng hơn 700 điểm cơ bản kể từ năm 2019.

Một thảm họa với các thị trường mới nổi

Ông Jim O'Neill từng là chuyên gia kinh tế của Goldman Sachs, người đã đặt ra thuật ngữ BRICs vào đầu những năm 2000 để mô tả các thị trường mới nổi đang phát triển nhanh như Brazil, Nga, Ấn Độ và Trung Quốc. Ông O’Neil cho biết kinh tế thế giới hiện tại là đang ở tình trạng không chắc chắn nhất kể từ khi mình bắt đầu sự nghiệp trong lĩnh vực tài chính vào đầu những năm 1980. 

Ông nói: “Nguy cơ lạm phát kéo dài và các ngân hàng trung ương phải thắt chặt chính sách, sẽ là một thảm họa với các thị trường mới nổi”.

Một dấu hiệu cho thấy rắc rối phía trước là danh sách dài các quốc gia đàm phán giải cứu với IMF. Cùng với Sri Lanka, danh sách này bao gồm các quốc gia với vấn đề về cán cân thanh toán như Ai Cập và Tunisia, nơi mà giá thực phẩm tăng đã khiến chính phủ bị lật đổ chỉ hơn một thập kỷ trước.

Tại Pakistan, lạm phát cao và căng thẳng địa chính trị đã khiến Thủ tướng Imran Khan bị mất chức. Chính phủ Pakistan buộc phải cắt điện cho hộ gia đình và doanh nghiệp bởi không có đủ tiền để mua than hay khí thiên nhiên.

Tại Tunisia, cái nôi của các cuộc nổi dậy Mùa xuân Ả Rập 2011, giá nhiên liệu đã tăng ít nhất 4 lần trong 13 tháng qua do chính phủ thiếu tiền. Tình trạng khan hiếm lan rộng đến mức những người bán hàng ở chợ nói đùa rằng cần sa dễ mua hơn bột mì.

Anh Raed, một thợ làm bánh 26 tuổi, cho biết mình không thể mua đủ bột mì trên thị trường chợ đen với giá cao hơn nhiều so với giá chính thức đã được trợ cấp. Vậy nên anh đã phải đóng cửa hàng. “Tình hình rất tồi tệ,” anh nói. Vì vậy, anh Raed quyết định rằng sau khi tháng lễ Ramadan kết thúc, anh ấy sẽ tham gia vào đoàn người di cư để thử vận may ở những nơi khác.

Tại Ai Cập, quốc gia nhập khẩu lúa mì nhiều nhất thế giới, việc mất đi nguồn cũng từ Ukraine và Nga đã gây ra hậu quả nặng nề. Tháng trước, Ngân hàng trung ương Ai Cập đã để đồng nội tệ mất đi 15% giá trị chỉ trong vài giờ và tăng lãi suất cơ bản lần đầu tiên trong 5 năm giữa lúc ngoại tệ mạnh chảy khỏi quốc gia này.

Tổng thống Abdel-Fattah El-Sisi đã phải thúc giục người lựa chọn những bữa ăn giản dị hơn trong tháng ăn chay Ramadan.

Ông Ezzat Mohamed, sống ở vùng nông thôn tỉnh Qalyubiya, nơi các cửa hàng bắt đầu bán chịu thực phẩm, cho biết Chính phủ “đang yêu cầu chúng tôi chia khẩu phần ăn, nhưng chúng tôi đã và đang làm điều này từ lâu”.

Kinh tế hưởng lợi, chính trị bất ổn

Nhiều quốc gia đang phát triển đang bán nhiều hàng hóa hơn là mua vào, và hưởng lợi từ giá cả tăng. Tại khu vực Mỹ Latinh, đồng real của Brazil là đồng tiền tăng giá mạnh nhất trong năm nay trong khi xuất khẩu của Chile trong tháng 3 đã tăng 20% so với năm 2021.

Tuy nhiên, kể cả trong trường hợp khủng hoảng kinh tế từ cuộc xung đột Ukraine và bất ổn trên thị trường toàn cầu chỉ dừng lại ở thực phẩm và năng lượng, thì những bất ổn chính trị tại các quốc gia đang phát triển vẫn hiện hữu.

Các nhà xuất khẩu hàng hóa của Mỹ Latinh không tránh khỏi tình trạng bất ổn chính trị. Peru, một trong những quốc gia có tỷ lệ tử vong cao nhất thế giới vì COVID, đã bị rung chuyển bởi nhiều tuần biểu tình bạo lực.

Cán cân tài khoản vãng lai của Peru chuyển từ thặng dư 0,8% GDP vào cuối năm 2020 thành thâm hụt 2,8% một năm sau đó. Ở các quốc gia láng giềng như Colombia và Chile, thâm hụt đã lần lượt tăng lên khoảng 6% và 7% GDP trong quý cuối cùng của năm 2021.

Gavekal Research chỉ ra trong một nghiên cứu gần đây rằng các nhà đầu tư nước ngoài cũng nắm đa số nợ tại những quốc gia này, tăng thêm khoảng 10-15 điểm phần trăm GDP trong hai năm vừa qua.

“Giá tài sản ở các thị trường mới nổi, bao gồm cả những nước xuất khẩu hàng hóa, có thể dễ bị tổn thương bởi môi trường hơn những gì nhà đầu tư đã tưởng tượng”.

Tại Brazil, chỉ còn 6 tháng nữa là đến kỳ bầu cử Tổng thống và các cuộc thăm dò ý kiến cho thấy 75% công chúng đổ lỗi việc chi phí sinh hoạt gia tăng cho chính phủ của Tổng thống Jair Bolsonaro.

Mặc dù ngân hàng trung ương đã áp dụng các chiến dịch thắt chặt trong nhiều tháng, lạm phát của Brazil vào tháng 3 vẫn ở mức 11,3%. Bà Thais Zara, một nhà kinh tế tại LCA Consultores ở Sao Paulo cho biết, vấn đề là tại nhiều nơi trên thế giới, giá cả phụ thuộc lẫn nhau và giá nhiên liệu cao sẽ dẫn đến giá lương thực cao.