Minh bạch và bền vững thị trường trái phiếu doanh nghiệp - Bài 1: Bùng nổ thị trường

Thủ tướng Chính phủ vừa ban hành Công điện số 311/CĐ-TTg ngày 11/4/2022 về các biện pháp ổn định thị trường chứng khoán, thị trường trái phiếu doanh nghiệp với yêu cầu các cơ quan liên quan chấn chỉnh và ổn định hoạt động của thị trường trái phiếu doanh nghiệp, bảo đảm thị trường hoạt động an toàn, hiệu quả lành mạnh, minh bạch.

Trước đó 4 ngày, trong Công điện số 304/CĐ-TTg ngày 7/4/2022 về chấn chỉnh hoạt động thị trường trái phiếu doanh nghiệp và đấu giá quyền sử dụng đất, vấn đề kiếm soát thị trường trái phiếu doanh nghiệp cũng đã được chỉ đạo quyết liệt.

Không phải đến khi Chính phủ liên tiếp ra Công điện, sức nóng của thị trường cũng như những lỗ hổng trong quản lý, phát hành trái phiếu doanh nghiệp đã liên tục được cảnh báo trong suốt thời gian qua. 

Vụ việc Cơ quan Cảnh sát điều tra - Bộ Công an ra quyết định khởi tố vụ án lừa đảo chiếm đoạt tài sản xảy ra tại Tập đoàn Tân Hoàng Minh không chỉ cho thấy rõ những hành vi vi phạm pháp luật trong phát hành trái phiếu doanh nghiệp, mà còn thể hiện sự không khoan nhượng của các cơ quan chức năng trong việc loại trừ thói kinh doanh chộp giật, coi thường kỷ cương pháp luật. Cùng với những biện pháp cứng rắn nhằm "thanh lọc máu" cho nền kinh tế và xã hội, một lành lang pháp lý chặt chẽ cho thị trường trái phiếu doanh nghiệp - kênh huy động vốn quan trọng của nền kinh tế đã và đang tiếp tục được các cơ quan chức năng hoàn thiện, nhằm lành mạnh hóa thị trường, củng cố niềm tin với nhà đầu tư, xây dựng môi trường kinh doanh thực chất và tạo lập nền tảng vững chắc cho thực hiện chương trình phục hồi kinh tế của đất nước. TTXVN giới thiệu loạt bài liên quan đến các vấn đề này.

Bài 1: Bùng nổ thị trường  

Phát triển mạnh mẽ trong hơn hai năm trở lại đây, thị trường trái phiếu doanh nghiệp đang ngày càng đóng vai trò quan trọng trong cơ cấu vốn của doanh nghiệp. Trong Công điện số 304/CĐ-TTg ngày 7/4/2022 của Thủ tướng Chính phủ về chấn chỉnh hoạt động thị trường trái phiếu doanh nghiệp cũng khẳng định: "Thị trường trái phiếu doanh nghiệp là kênh huy động vốn trung và dài hạn quan trọng của doanh nghiệp theo đúng chủ trương của Chính phủ về phát triển cân bằng giữa thị trường vốn và thị trường tiền tệ, tín dụng…”

Nhìn lại thị trường trái phiếu doanh nghiệp có thể thấy, những năm 2000, thị trường chứng khoán Việt Nam gần như không tồn tại trái phiếu doanh nghiệp tư nhân, hầu hết là trái phiếu Chính phủ, trái phiếu doanh nghiệp Nhà nước, trái phiếu ngân hàng quốc doanh. Số ít huy động vốn qua phát hành trái phiếu thường là trái phiếu kèm chứng quyền, như trái phiếu kèm quyền chuyển đổi thành cổ phiếu, hay các công ty bất động sản phát hành trái phiếu kèm quyền mua nhà hoặc căn hộ chung cư.

Bước sang những năm 2010, một số tập đoàn tư nhân hàng đầu Việt Nam bắt đầu huy động vốn bằng hình thức phát hành trái phiếu, không chỉ tại thị trường Việt Nam, mà còn phát hành thành công trên thị trường quốc tế. Trái phiếu doanh nghiệp thời kỳ này thường được phát hành bởi các tổ chức lớn, xếp hạng tín nhiệm gần tương đương với xếp hạng tín nhiệm quốc gia.

Nhu cầu phát hành trái phiếu của doanh nghiệp ngày càng lớn theo thời gian, một phần bởi vay tiền ngân hàng không dễ và phải chịu áp đặt nhiều quy định, một phần bởi lãi suất khi vay qua trái phiếu có thể rẻ hơn vay ngân hàng, vì doanh nghiệp chỉ cần trả lãi cao hơn lãi suất tiền gửi cho khách hàng.

Dần dần thị trường phát triển theo hướng các doanh nghiệp quy mô nhỏ hơn, uy tín kém hơn, không đủ điều kiện vay vốn ngân hàng hoặc không muốn đáp ứng điều kiện vay vốn ngân hàng, cũng chuyển sang vay nợ qua kênh trái phiếu.

Theo Bộ Tài chính, thị trường trái phiếu doanh nghiệp trong những năm gần đây có sự tăng trưởng nhanh và dần bỏ xa quy mô phát hành trái phiếu Chính phủ - điều chưa từng xảy ra trước năm 2018. Cụ thể, năm 2018, trái phiếu doanh nghiệp phát hành đạt 224.000 tỷ đồng, trong khi trái phiếu Chính phủ đạt 190.000 tỷ đồng. Năm 2019, trái phiếu doanh nghiệp phát hành đạt 312.000 tỷ đồng, trái phiếu Chính phủ phát hành đạt gần 300.000 tỷ đồng. Năm 2020, tổng lượng trái phiếu doanh nghiệp phát hành lên tới 436.000 tỷ đồng, còn trái phiếu Chính phủ phát hành hơn 330.000 tỷ đồng.

Đặc biệt, kể từ 1/1/2021, khi nhiều quy định mới về phát hành trái phiếu doanh nghiệp bắt đầu triển khai và áp dụng thì năm 2021 là năm “bùng nổ” của thị trường trái phiếu doanh nghiệp. Ngoại trừ trái phiếu doanh nghiệp của khối ngân hàng (hầu như chỉ bán chéo cho nhau và không phát hành ra nhà đầu tư cá nhân) thì phần lớn trái phiếu doanh nghiệp trên thị trường là trái phiếu của doanh nghiệp bất động sản. Tổng giá trị trái phiếu doanh nghiệp phát hành đạt 623.616 tỷ đồng, tăng 34,9% so với năm 2020; trong đó tài chính - ngân hàng là nhóm ngành dẫn đầu về giá trị phát hành năm 2021, chiếm 42% tổng giá trị phát hành; nhóm ngành bất động sản chiếm 34,8% tổng giá trị phát hành, tăng 36,2% so với năm 2020.

Thị trường trái phiếu doanh nghiệp tăng trưởng “nóng" cũng dẫn tới xuất hiện những loại trái phiếu “3 không”: Không tài sản đảm bảo, không xếp hạng tín nhiệm và không bảo lãnh thanh toán. Thống kê của Bộ Tài chính cho thấy, năm 2021 có tới  94,5% lượng trái phiếu doanh nghiệp phát hành là trái phiếu riêng lẻ. Trong 826 đợt phát hành trái phiếu doanh nghiệp trong 11 tháng của năm, thì có tới 803 đợt phát hành riêng lẻ.

Cụ thể theo báo cáo từ Trung tâm Phân tích và Tư vấn Đầu tư Chứng khoán SSI (SSI Research), trong năm 2021, các doanh nghiệp bất động sản phát hành 318.200 tỷ đồng. Đáng chú ý, trong số các trái phiếu doanh nghiệp phát hành riêng lẻ, có tới một nửa trái phiếu không có tài sản đảm bảo. Một nửa còn lại chủ yếu được đảm bảo bằng cổ phiếu của chính doanh nghiệp phát hành hoặc các dự án hình thành trong tương lai, vốn có tính biến động rất cao và khó định giá chính xác. Thậm chí, trong số hơn 100 doanh nghiệp bất động sản phát hành riêng lẻ đầu năm nay, có tới 26 doanh nghiệp thua lỗ…

Cùng với sự bùng nổ của thị trường trái phiếu là những rủi ro đáng báo động. Trên các chợ, diễn đàn, hội nhóm buôn bán trái phiếu, nhiều loại trái phiếu doanh nghiệp được chào bán với lãi suất trên 10%, có nơi lên đến 13-18%/năm với những lời cam kết hấp dẫn như: mua trái phiếu được thế chấp trái phiếu để vay lại vốn ngân hàng, được ngân hàng bảo lãnh, được mua lại bởi chính đơn vị phát hành, được đảm bảo bằng bất động sản hoặc cổ phiếu…

Bối cảnh kinh tế năm 2021-2022 với những tác động xấu của dịch bệnh COVID-19, trong khi lãi suất ngân hàng ở mức thấp, trái phiếu doanh nghiệp thực sự là một “miếng pho mát” hấp dẫn đối với các nhà đầu tư cá nhân. Theo số liệu từ Hiệp hội Thị trường trái phiếu Việt Nam (VBMA), trong 2 tháng đầu năm 2022, thị trường ghi nhận 8 đợt phát hành trái phiếu doanh nghiệp ra công chúng với tổng giá trị 5.509 tỷ đồng và 26 đợt phát hành riêng lẻ với tổng giá trị 22.185 tỷ đồng. Nếu so với cùng kỳ năm ngoái, tổng giá trị trái phiếu phát hành trái phiếu ra công chúng tăng 31% và tổng giá trị phát hành trái phiếu riêng lẻ tăng 51%. Như vậy, thị trường trái phiếu vẫn đang tăng nóng.

Bất chấp các quy định cấm bán trái phiếu riêng lẻ cho nhà đầu tư cá nhân, các đơn vị phát hành đều có nhiều cách để lách quy định. Thống kê của Bộ Tài chính cho thấy, hơn 40% giá trị trái phiếu phát hành riêng lẻ nằm trong tay nhà đầu tư cá nhân, dù rất nhiều trong số đó không có chứng nhận nhà đầu tư chuyên nghiệp, tức không đủ điều kiện mua trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ.

Thông thường để phân phối trái phiếu doanh nghiệp, các công ty phải thông qua các ngân hàng hoặc các công ty chứng khoán. Sau khi một số ngân hàng hoặc công ty chứng khoán “xé lẻ” trái phiếu doanh nghiệp ra bán cho nhà đầu tư cá nhân với cách thức ban đầu là bán lẻ trái phiếu của doanh nghiệp lớn, uy tín, khách hàng của ngân hàng thì hài lòng vì có thêm sản phẩm đầu tư lãi suất cao, ngân hàng vừa không bị chôn vốn, lại được hưởng thêm phí phát hành, còn doanh nghiệp phát hành thì có thêm “room” để tiếp tục vay tiền ngân hàng. Các bên tham gia đều được hưởng lợi và thị trường bán lẻ trái phiếu doanh nghiệp bắt đầu được hình thành…

Khoảng 2 năm trở lại đây, nhiều trái phiếu doanh nghiệp kém chất lượng được bán ra, không ít trong số đó là trái phiếu “ba không”: không định mức tín nhiệm, không tài sản, không bảo lãnh. Nhiều doanh nghiệp khi bán trái phiếu quảng cáo mập mờ là phát hành thông qua ngân hàng lớn khiến khách hàng lầm tưởng là ngân hàng “đứng sau lưng”.

Thậm chí, không ít khách hàng để cho một số cán bộ, nhân viên bán trái phiếu cho nghiệp để hưởng hoa hồng trực tiếp và khách hàng khi đến giao dịch được tư vấn thay vì gửi tiết kiệm với lãi suất khoảng từ 6 - 7% thì lại được chính nhân viên ngân hàng ráo riết chào mời trái phiếu doanh nghiệp, trái phiếu đầu tư với lãi suất lên tới từ 11 - 18%/năm.

Vụ việc mới đây, căn cứ hồ sơ, tài liệu và đề nghị của cơ quan có thẩm quyền, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước đã quyết định hủy bỏ 9 đợt phát hành trái phiếu của Công ty Ngôi Sao Việt, Công ty Cung điện Mùa đông và Công ty Soleil thuộc Tập đoàn Tân Hoàng Minh do có hành vi công bố thông tin sai sự thật, che giấu thông tin trong hoạt động phát hành trái phiếu riêng lẻ cho thấy những bất thường trong hoạt động cung cấp trái phiếu của Tân Hoàng Minh và thể hiện sự tinh vi lách luật.

Theo Nghị định số 153/2020/NĐ-CP của Chính phủ quy định về chào bán, giao dịch trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ tại thị trường trong nước và chào bán trái phiếu doanh nghiệp ra thị trường quốc tế, trái phiếu riêng lẻ không được phát hành cho nhà đầu tư cá nhân thông thường mà chỉ được chào bán cho nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp. Tuy nhiên, theo phản ánh, trái phiếu của Tân Hoàng Minh đã lách luật để tiếp cận với nhiều đối tượng hơn giống với chào bán ra công chúng…

Rất chóng vánh sau khoảng thời gian ngắn công bố, “miếng pho mát” hấp dẫn với lãi suất trả cho nhà đầu tư lên đến 12%/năm cùng với những hứa hẹn của những dự án bất động sản đầy tính hoa mỹ của Tân Hoàng Minh đã thu hút 10.030 tỷ đồng của các nhà đầu tư.

Và kết quả điều tra của Bộ Công an đã xác định, trong thời gian từ tháng 7/2021 đến tháng 3/2022, các cá nhân tại Tập đoàn Tân Hoàng Minh đã có hành vi gian dối, phát hành trái phiếu trái quy định pháp luật để huy động tiền của nhà đầu tư nhưng không sử dụng vào các hoạt động kinh doanh theo hồ sơ phát hành trái phiếu