Để TP HCM là trung tâm kết nối giao thông vùng – Bài 1: Điểm nghẽn hạ tầng

Việc đẩy nhanh tiến độ các dự án hạ tầng giao thông trọng điểm, có tính chất liên vùng kết nối TP HCM với các địa phương trong Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam cũng như Đông Nam bộ là cấp thiết. Điều này không chỉ phục vụ phát triển kinh tế xã hội TP HCM mà là động lực cho phục hồi và phát triển kinh tế - xã hội của vùng và cả nước.

Bài 1:  Điểm nghẽn hạ tầng

TP HCM là trung tâm của Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam và là đầu tàu kinh tế của cả nước. Nhưng những năm gần đây, kinh tế TP HCM có phần chững lại. Một phần nguyên nhân do tác động của dịch COVID-19, cùng đó là “điểm nghẽn” về hạ tầng giao thông, nhất là giao thông kết nối vùng khiến thành phố chưa phát huy hết tiềm năng.

Thiếu kết nối trong vùng

Với vị trí chiến lược, Đông Nam bộ đóng vai trò quan trọng trong giao thương với cả nước và quốc tế thông qua mạng lưới giao thông, cảng biển. Tuy nhiên, vùng đang đối diện với hạ tầng giao thông chưa được phát triển đồng bộ, dẫn đến chuỗi cung ứng nội vùng và ngoại vùng bị quá tải, giảm tính kết nối.

Sau hơn 15 năm thực hiện Nghị quyết số 53-NQ/TW của Bộ Chính trị khoá IX và Kết luận số 27-KL/TW của Bộ Chính trị khoá XI về phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng Đông Nam bộ và Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, hạ tầng giao thông có bước phát triển mạnh. Một số công trình trọng điểm được đầu tư đưa vào khai thác, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao sức cạnh tranh cho nền kinh tế.

Tuy nhiên, hệ thống kết cấu hạ tầng giao thông liên kết vùng, đặc biệt là đường cao tốc, vành đai chưa được đầu tư hoặc chưa được đầu tư hoàn chỉnh theo quy hoạch. Nghị quyết số 24-NQ/TW ngày 7/10/2022 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng Đông Nam bộ đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã chỉ rõ, mạng lưới kết cấu hạ tầng cấp vùng, liên vùng, nhất là hạ tầng giao thông kết nối nội vùng và liên vùng còn thiếu, yếu, chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến sự phát triển, sức lan toả của vùng.

Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế TP HCM Sử Đình Thành đánh giá, Đông Nam bộ có tỷ lệ đô thị hóa cao 67%, đặc biệt siêu đô thị như TP HCM, Bình Dương, Đồng Nai đang thu hút hơn 40% lao động nhập cư nên đối diện với nhiều thách thức về cơ sở hạ tầng đô thị và cơ sở hạ tầng xã hội. 

Quy hoạch đến 2030, khu vực có 970 km cao tốc nhưng mới đưa vào khai thác thực tế chỉ hơn 10% so với quy hoạch. Nguyên nhân chính đến từ sự thiếu hụt nguồn vốn đầu tư công và khó khăn trong quá trình triển khai giải phóng mặt bằng. 

Tại TP HCM, Nghị quyết 31-NQ/TW của Bộ Chính trị về phương hướng, nhiệm vụ phát triển TP HCM đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 nhận định, tiềm năng, lợi thế của thành phố chưa được khai thác hiệu quả. Tính vượt trội, sự năng động, sáng tạo, vai trò đầu tàu, động lực, dẫn dắt đối với vùng và cả nước có chiều hướng suy giảm, kinh tế tăng trưởng chậm, năng lực cạnh tranh quốc tế còn thấp.

Những hạn chế, khuyết điểm, vướng mắc chưa được giải quyết dứt điểm thì nhiều khó khăn, thách thức mới phát sinh, trở thành "điểm nghẽn" cản trở sự phát triển của Thành phố. Đó là kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội phát triển chậm và thiếu đồng bộ; quy hoạch, quản lý đô thị, sử dụng đất đai còn nhiều hạn chế, yếu kém; giao thông quá tải và ùn tắc…

Ông Nguyễn Trọng Hoài - Tổng biên tập Tạp chí Nghiên cứu Kinh tế và Kinh doanh châu Á (Jabes) cho biết, nền kinh tế vùng Đông Nam bộ có độ mở cao nhưng cơ sở hạ tầng giao thông liên kết vùng chưa kết nối đồng bộ. Đặc biệt, TP HCM là nơi có đóng góp thu ngân sách cao nhưng các hệ thống giao thông vành đai kết nối vùng chưa hoàn chỉnh và chậm tiến độ.

Giai đoạn 2016 - 2020, TP HCM cần khoảng 373.000 tỷ đồng cho 172 công trình giao thông trọng điểm, bao gồm vốn ngân sách và huy động bên ngoài nhưng vốn ngân sách chỉ đáp ứng 27%, vốn huy động từ nhà đầu tư chỉ đạt 13%. Đặc biệt, năm 2022, địa phương này giải ngân đầu tư công chỉ đạt 70% và hiện đang đối diện với thách thức giải ngân kép trong năm 2023 khi mà vốn đầu tư công tăng gấp đôi.

“TP HCM là một siêu đô thị hơn 10 triệu dân, mặc dù có nhiều nỗ lực đóng góp về ngân sách nhưng cơ sở hạ tầng giao thông được xếp hạng sau Bình Dương và Đồng Nai. Địa phương đang đối diện với các tắc nghẽn và chi phí logistics cao, cạnh tranh dịch vụ và công nghiệp có chiều hướng đi xuống khi Vành đai 2 chưa khép kín, Vành đai 3 dài 90 km đang triển khai và Vành đai 4 dài 196 km chưa triển khai”, ông Nguyễn Trọng Hoài đánh giá.

Ảnh hưởng cạnh tranh

Đông Nam bộ chiếm 49,2% tổng số doanh nghiệp logistics của cả nước; trong đó tập trung chủ yếu ở trung tâm kinh tế TP HCM (chiếm đến 74,4% vùng). Khu vực này chưa hình thành được các trung tâm logistics, cảng cạn quy mô lớn có vai trò trung chuyển hàng hóa đa phương thức của vùng, đặc biệt là cho các trung tâm sản xuất, tiêu thụ, tiếp nhận hàng hóa lớn như Tp. Hồ Chí Minh, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bình Dương, Đồng Nai. Các cảng cạn, trung tâm logistics hầu hết có quy mô nhỏ, năng lực hạn chế, kết nối chủ yếu với vận tải đường bộ nên chưa thực sự đóng vai trò là đầu mối kết nối, trung tâm trung chuyển hàng hóa. 

Ông Nguyễn Trọng Hoài cho rằng, nền kinh tế vùng có độ mở cao nhưng hạ tầng giao thông chưa phát triển đồng bộ nên kết nối chuỗi cung ứng nội vùng và ngoại vùng gặp nhiều khó khăn do ách tắc và quá tải dẫn đến chi phí logistics cao, ảnh hưởng đến chi phí hoạt động của doanh nghiệp. Các hệ thống giao thông vành đai kết nối chưa hoàn chỉnh và chậm tiến độ.

Đông Nam bộ hiện chỉ có tuyến cao tốc TP HCM - Long Thành - Dầu Giây; trục kết nối với các tỉnh phía Bắc là Quốc lộ 1 và đường cao tốc Bắc – Nam. Các dự án quy hoạch đường vành đai và trục giao thông kết nối đang chậm triển khai, thậm chí triển khai từ lâu nhưng đang tạm dừng.

Khởi công gần 10 năm trước, đường cao tốc Bến Lức – Long Thành vẫn chưa thể hoàn thành và đã “nằm im” nhiều năm nay do vướng thủ tục. Hiện nay, Tổng công ty Đầu tư phát triển đường cao tốc Việt Nam (VEC) đang thực hiện điều chỉnh chủ trương đầu tư; trong đó đề xuất kéo dài thời gian hoàn thành dự án tới tháng 9/2025.

Đầu năm 2023, UBND TP HCM đã có văn bản gửi Bộ Kế hoạch và Đầu tư góp ý kiến thẩm định điều chỉnh chủ trương đầu tư dự án cao tốc Bến Lức – Long Thành. Thành phố cũng đề nghị VEC phối hợp giải quyết các khó khăn, vướng mắc liên quan tới bồi thường, hỗ trợ, tái định cư và cập nhật, bổ sung những nội dung liên quan tới dự án trên địa bàn Thành phố để làm cơ sở thực hiện sau này.

Các cao tốc khác kết nối với TP HCM hiện cũng đã quá tải và cần phải đầu tư mở rộng. Các dự án khu vực cửa ngõ thành phố cũng đang được xúc tiến để gỡ “điểm nghẽn” về hạ tầng giao thông. Tại buổi kiểm tra các công trình trọng điểm nút giao An Phú của Thủ tướng Phạm Minh Chính, Giám đốc Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng các công trình giao thông TP HCM Lương Minh Phúc kiến nghị Trung ương hỗ trợ 1.123 tỷ đồng mở rộng 4 km đường dẫn cao tốc TP HCM - Long Thành lên 8 làn xe. 

Theo ông Lương Minh Phúc, việc sớm đầu tư mở rộng đoạn đường dẫn sẽ giúp đảm bảo tiến độ đưa vào khai thác đồng thời với dự án nút giao thông An Phú, dự kiến hoàn thành tháng 4/2025. Công trình trên khi triển khai tạo đồng bộ với mở rộng cao tốc TP HCM - Long Thành - Dầu Giây (từ nút giao Vành đai 2 đến nút giao với đường cao tốc Biên Hòa - Vũng Tàu).

Ghi nhận ý kiến này, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính yêu cầu TP HCM trước mắt tập trung đẩy nhanh tiến độ dự án nút giao An Phú, rút ngắn thời gian xây dựng. Nút giao này rất quan trọng bởi kết nối trực tiếp tuyến cao tốc và các trục giao thông huyết mạch ở cửa ngõ thành phố. Thời gian qua, nơi này là điểm nghẽn về hạ tầng nên TP HCM phải tập trung đẩy nhanh hoàn thành. 

Sự thiếu đồng bộ về cơ sở hạ tầng cứng đã hạn chế những thế mạnh tiềm năng vốn có của TP HCM nói riêng và Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam nói chung. Điều này dẫn đến không chỉ tốc độ tăng trưởng của TP HCM mà tốc độ tăng trưởng của vùng cũng đang có chiều hướng chững lại và đi xuống trong những năm gần đây.