Vay vốn nước ngoài: Tiến tới bỏ cơ chế bảo lãnh

Theo quy định của pháp luật, doanh nghiệp (DN) Việt Nam có thể vay vốn nước ngoài để mở rộng và phát triển sản xuất kinh doanh và các dự án đầu tư. Tuy nhiên, báo cáo kết quả kiểm toán các DNNN của Kiểm toán Nhà nước mới đây đã chỉ ra thực trạng tại nhiều DNNN tồn tại những khoản nợ hàng trăm tỷ đồng, thậm chí lên tới hàng ngàn tỷ đồng, tạo gánh nặng trả nợ lên ngân sách nhà nước (NSNN), do vốn vay được Chính phủ bảo lãnh.

Khối nợ phình to

Theo số liệu của Bộ Tài chính, trong tháng 7-2016, Việt Nam đã ký kết 4 hiệp định vay nước ngoài với Ngân hàng Thế giới (WB) tổng trị giá 669 triệu USD. Lũy kế 7 tháng năm 2016 Việt Nam đã đàm phán, ký kết 26 hiệp định vay với tổng trị giá quy đổi khoảng 4.431 triệu USD, trong đó chủ yếu vay từ các nhà tài trợ lớn như WB, Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) và Nhật Bản. Đồng thời, trong tháng 7, nghĩa vụ trả nợ nước ngoài từ NSNN là 4.042 tỷ đồng (tương đương 184,7 triệu USD). Lũy kế đến tháng 7, tổng giá trị chi trả nợ, trả nợ nước ngoài là 20.882 tỷ đồng (tương đương 954,3 triệu USD).

Trong khi đó, theo số liệu từ Trung tâm nghiên cứu BIDV, tính đến cuối năm 2015, về số tuyệt đối, dư nợ công lên đến 2,608 triệu tỷ đồng (tương đương 117 tỷ USD), gấp 1,9 lần so với cuối năm 2011 (1,393 triệu tỷ đồng). Bản tin Nợ công số 4 được Bộ Tài chính công bố ngày 30-6-2016, cho biết đến cuối năm 2014 nợ của Chính phủ ở mức gần 86 tỷ USD, (tương đương hơn 1,8 triệu tỷ đồng). So với năm 2010, nợ của Chính phủ đã tăng gần gấp đôi (năm 2010 là 47 tỷ USD). Đối với nợ nước ngoài, vay ODA, vay ưu đãi vẫn chiếm tỷ trọng cao (trên 94%) với kỳ hạn còn lại bình quân trên 10 năm. Điều đáng nói, hiện nay nợ công Việt Nam vẫn chưa tính theo chuẩn quốc tế, vẫn để ngoại bảng các món nợ của DNNN, trong khi nợ của khối DN này đang ngày càng phình lên.

Theo Nghị định 91/2015/NĐ-CP về đầu tư vốn nhà nước vào DN và quản lý, sử dụng vốn, tài sản tại DN, việc huy động vốn của DNNN thực hiện theo quy định tại Điều 23 Luật Quản lý, sử dụng vốn nhà nước đầu tư vào sản xuất, kinh doanh tại DN. Cụ thể, DNNN được trực tiếp vay vốn nước ngoài theo phương thức tự vay, tự chịu trách nhiệm trả nợ cho bên vay nước ngoài theo đúng các điều kiện đã cam kết trong các thỏa thuận vay. Điều kiện, trình tự, thủ tục xem xét chấp thuận khoản vay nước ngoài của DN không được Chính phủ bảo lãnh. Song, khoản vay nước ngoài của DN phải nằm trong hạn mức vay nợ nước ngoài của quốc gia hàng năm theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ và phải được đăng ký và xác nhận của NHNN theo quy định hiện hành. DNNN sử dụng vốn vay đúng mục đích, tự chịu mọi rủi ro và chịu trách nhiệm trước pháp luật trong quá trình huy động, quản lý, sử dụng vốn vay và trả nợ đúng hạn. Nhà nước không chịu trách nhiệm nghĩa vụ trả nợ đối với các khoản nợ do DN trực tiếp vay, trừ các khoản vay được Chính phủ bảo lãnh.

Tuy nhiên, báo cáo mới gửi lên Chính phủ của Bộ Tài chính mới đây cho biết tính đến 31-12-2015, tổng số cam kết bảo lãnh chính phủ gần 26 tỷ USD, trong đó bảo lãnh vay nước ngoài hơn 21,8 tỷ USD, chiếm xấp xỉ 84% (bao gồm cả nợ được bảo lãnh để tái cơ cấu TCT Công nghiệp Tàu thủy Việt Nam - SBIC). Số bảo lãnh này chiếm khoảng 17,6% tổng dư nợ công và bằng 11,1% GDP. Đáng chú ý, trong giai đoạn 2011-2015 đã có sự bùng nổ về bảo lãnh các khoản vay. Giai đoạn này, Bộ Tài chính đã cấp bảo lãnh vay trong và ngoài nước cho 35 chương trình, dự án với tổng số vốn cam kết tương đương 15,6 tỷ USD. Hầu hết là vay nước ngoài với 14 tỷ USD. Tổng số tiền Chính phủ cam kết cấp bảo lãnh giai đoạn này gấp gần 3 lần giai đoạn 2007-2010, bình quân tăng khoảng 50%/năm.

Những con nợ khủng

TĐ Điện lực Việt Nam (EVN) chiếm hơn 1/3 tổng số nợ Chính phủ phải bảo lãnh, tính đến hết năm 2015. Theo báo cáo vừa được Bộ Tài chính gửi lên Chính phủ, công ty mẹ - EVN hiện có nợ vay 9,7 tỷ USD, chiếm 61,2% số vay nợ được bảo lãnh của lĩnh vực điện. Ngoài ra, TCT Truyền tải điện Việt Nam (NPT) cũng được bảo lãnh nợ 445 triệu USD. Cơ cấu vay nợ chủ yếu là nước ngoài. Riêng trong năm 2015, EVN được cấp bảo lãnh hơn 2 tỷ USD cho 2 dự án TĐ làm chủ đầu tư trực tiếp.

Thực tế, nợ nước ngoài của TĐ đã vượt 162.000 tỷ đồng. Chỉ tính tiêng dự án Nhiệt điện Vĩnh Tân 4, tổng vốn đầu tư đã hơn 1,6 tỷ USD (36.000 tỷ đồng), trong đó 85% là vốn vay tín dụng của Ngân hàng Kexim, Ksure (Hàn Quốc) và Ngân hàng JBIC (Nhật Bản). Các đơn vị thành viên khác của EVN cũng có những khoản vay ngoại tệ lớn từ Citibank hay BNP Paribas... Vay nợ lớn từ nước ngoài, mỗi biến động tỷ giá đều khiến EVN và các công ty trực thuộc khó khăn về cân đối tài chính. Trong cuộc họp báo công bố kết quả kinh doanh giữa tháng 2-2016, Phó Tổng giám đốc Đinh Quang Tri cho biết năm 2014 công ty đã lãi 823 tỷ đồng, nhưng nếu hạch toán cả chênh lệch tỷ giá công ty sẽ lỗ. Trong khi đó, báo cáo của kiểm toán độc lập ghi nhận lỗ tỷ giá của TCT Truyền tải điện Quốc gia 1.682,21 tỷ đồng; TCT Phát điện 1: 641,75 tỷ đồng, TCT Phát điện 3: 810,94 tỷ đồng, Công ty Nhiệt điện Hải Phòng 392,12 tỷ đồng và CTCP Nhiệt điện Quảng Ninh 1.260,46 tỷ đồng…

TĐ Dầu khí Việt Nam (Petro Vietnam) cũng được Chính phủ bảo lãnh vay 2,4 tỷ USD, TĐ Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam 647 triệu USD, các công ty khác 2,7 tỷ USD. Bộ Tài chính cũng cho biết bảo lãnh dư nợ trái phiếu chính phủ đối với Ngân hàng Phát triển Việt Nam VDB 127.652 tỷ đồng, Ngân hàng Chính sách xã hội 33.866 tỷ đồng. Riêng năm 2015, VDB đã phát hành 32.994 tỷ đồng và Ngân hàng Chính sách phát hành 14.949 tỷ đồng để trả nợ gốc và lãi đến hạn khoảng 60.906 tỷ đồng. Phần lớn trái phiếu phát hành những năm tới của 2 ngân hàng trên sẽ phải dùng để trả nợ gốc, lãi đến hạn. Cụ thể, năm 2016, VDB được phát hành 23.000 tỷ đồng trái phiếu nhưng dùng tới 22.840 tỷ đồng để trả nợ, còn Ngân hàng Chính sách phát hành 13.000 tỷ đồng, trả nợ 7.730 tỷ đồng.

Đối với ngành hàng không, Bộ Tài chính cho biết năm 2015, chương trình phát triển đội máy bay, cụ thể máy bay tầm trung A321 và đường dài Boeing 787-9 của Vietnam Airlines tiếp tục được thực hiện theo kế hoạch và vốn vay được Chính phủ bảo lãnh. Tuy nhiên, hãng hàng không đã cổ phần hóa nên cần điều chỉnh chính sách vay vốn giảm dần sự hỗ trợ của Nhà nước. Một ngành được Bộ Tài chính đánh giá là lĩnh vực có nhiều dự án gặp khó khăn nhất là xi măng đang phải tái cơ cấu dự án, tái cơ cấu khoản nợ vay. Điển hình là tại 3 dự án Xi măng Sông Thao (CTCP Xi măng Sông Thao là chủ đầu tư, TCT Đầu tư phát triển nhà và đô thị HUD là cổ đông chi phối), Xi măng Thái Nguyên (chủ đầu tư TCTCP Xây dựng công nghiệp Việt Nam Vinaincon) và Xi măng Hạ Long (TCT Sông Đà làm chủ đầu tư sau đó chuyển giao sang TCT Công nghiệp Xi măng Việt Nam - Vicem).

Vietnam Airlines đã cổ phần hóa nên cần điều chỉnh chính sách vay vốn giảm dần sự hỗ trợ của Nhà nước.

Giám sát chặt vay nợ nước ngoài

Bộ Tài chính dự kiến mức trả nợ vay năm nay tăng lên 273.000 tỷ đồng (12 tỷ USD). Trước bối cảnh đó, ngày 25-8, Văn phòng Chính phủ đã có Công văn 7089 yêu cầu tăng cường thực hiện kiểm tra, giám sát việc quản lý và sử dụng hiệu quả nguồn vốn vay; tiếp tục hoàn thiện cơ chế giám sát, thông tin, báo cáo đối với các dự án được Chính phủ bảo lãnh. Định kỳ báo cáo Thủ tướng Chính phủ các dự án bảo lãnh kém hiệu quả, nguyên nhân, trách nhiệm cụ thể.

Thủ tướng nhấn mạnh yêu cầu hạn chế việc cho vay ứng vốn từ Quỹ tích lũy trả nợ nếu DN vẫn còn có thể huy động từ các nguồn vốn khác. Các DN phải nỗ lực tự thu xếp nguồn vốn đảm bảo nghĩa vụ trả nợ, đàm phán với bên cho vay để tái cơ cấu khoản vay. Thủ tướng nêu rõ nguyên tắc, trong năm 2016, xem xét kỹ các dự án ngay từ giai đoạn phê duyệt chủ trương cấp bảo lãnh để hạn chế dần bảo lãnh chính phủ. Từ năm 2017, tạm dừng phê duyệt chủ trương cấp bảo lãnh cho các dự án mới để đảm bảo an toàn nợ công. Trường hợp đặc biệt cấp thiết, trình Thủ tướng Chính phủ xem xét, quyết định cấp bảo lãnh chính phủ đối với từng trường hợp cụ thể.

Bên cạnh đó, Bộ Tài chính cũng đang trình Quốc hội phương án trong vòng 5 năm tới (2016-2020) giảm mức rút vốn ròng hàng năm của các dự án vay nước ngoài ở mức 1,5 tỷ USD và trong nước là 5.000 tỷ đồng. Mục tiêu nhằm kiểm soát nợ công, đảm bảo mục tiêu đến năm 2020 dư nợ vay được Chính phủ bảo lãnh có thể ở mức 15,6% tổng dư nợ công và trong khoảng 10% GDP theo kịch bản đã trình Quốc hội (với giả định GDP dự kiến tăng 6,5-7%/năm và lạm phát khoảng 5%/năm).

Nền kinh tế phải vay mượn nước ngoài là chuyện bình thường trong phát triển. Nhưng việc tăng nợ thời gian qua đã không tương xứng với tăng phát triển, không tạo được sức đẩy năng suất. Kỳ vọng những động thái cương quyết trên của Chính phủ trong việc giám sát chặt chẽ tình hình nợ nước ngoài của DNNN, sẽ giúp việc sử dụng vốn vay nước ngoài hợp lý, mang lại hiệu quả lớn hơn cho phát triển kinh tế đất nước.

Gia Song

Sài Gòn Đầu tư Tài chính