Vì đâu các hợp tác xã thu hút được 1 tỷ thành viên và tạo ra 3.000 tỷ USD doanh thu mỗi năm?

Theo số liệu của Liên minh Hợp tác xã Quốc tế, trên thế giới hiện có hơn 2,6 triệu HTX với 1 tỷ thành viên tạo ra 3.000 tỷ USD doanh thu hàng năm. Đặc biệt, mô hình này có tiềm năng giải quyết tận gốc nhiều vấn đề nhức nhối trong xã hội hiện nay như bất bình đẳng thu nhập và của cải cũng như nạn ô nhiễm môi trường.

Cử nhân toán lập hợp tác xã rau sạch

Cử người đại diện phần vốn hỗ trợ của Nhà nước tại Ngân hàng HTX nhiệm kỳ II

Hợp tác xã có gì hấp dẫn?

Điểm khác biệt quan trọng nhất giữa doanh nghiệp hợp tác xã (HTX) và doanh nghiệp tư bản là ở thành phần chủ sở hữu. Ở doanh nghiệp HTX, chủ sở hữu chính là người lao động làm việc trực tiếp tại doanh nghiệp, không có chủ sở hữu từ bên ngoài. Các vấn đề lớn được bàn bạc và quyết định dân chủ bởi chính người lao động.

Công ty tư bản (công ty cổ phần hay TNHH) thì khác. Một công ty cổ phần có thể có quy mô vốn hàng nghìn tỷ đồng, tuy nhiên chỉ một số ít cổ đông lớn đã nắm giữ đa số cổ phần chi phối công ty. Chính những cổ đông lớn này là người đưa ra các quyết định lớn của công ty như chọn ai vào ban điều hành, mở rộng hay thu hẹp quy mô kinh doanh, sản xuất mặt hàng gì, với công nghệ gì …

Quan trọng hơn, những cổ đông lớn này thường không làm việc tại doanh nghiệp và không sống tại địa phương. Mối liên hệ mật thiết nhất giữa cổ đông lớn và doanh nghiệp là sợi dây lợi nhuận. Nếu số ít các cổ đông lớn này vì mục tiêu lợi nhuận mà bất chấp tất cả, người lao động và cộng đồng địa phương sẽ chịu thiệt.

Ví dụ điển hình là trường hợp có công ty vì muốn tiết kiệm chi phí, gia tăng lợi nhuận mà xả thải trực tiếp không qua xử lý ra môi trường, hủy hoại hệ sinh thái biển dọc 4 tỉnh miền Trung, đẩy hàng triệu ngư dân vào cảnh khốn đốn. Những người chủ của công ty này không sống bằng nghề biển, thậm chí không sống ở Việt Nam nên đâu có quan tâm.

Khi người lao động đồng thời là chủ doanh nghiệp, các vấn đề được đưa ra bàn thảo công khai, chắc chắn không tập thể lao động nào lại vì vài đồng lợi nhuận mà tàn phá quê hương mình, hủy hoại sinh kế gia đình mình, đe dọa sức khỏe bản thân mình, đồng bào mình.

Tương tự, người lao động cũng không vì tiết kiệm chi phí mà bất chấp an toàn lao động của bản thân để rồi hàng chục người ngã giàn giáo tử vong. Cũng sẽ không xảy ra chuyện người lao động đóng cửa nhà máy, tự đẩy mình vào cảnh thất nghiệp để chuyển sản xuất đến nơi khác có giá nhân công rẻ mạt hơn.

Lương thưởng mỗi người có thể có sự khác biệt nhưng chắc chắn không tập thể nào đồng ý trả cho một vài lãnh đạo mức lương khủng đến hàng triệu USD trong khi đa phần người lao động vẫn phải sống chật vật với những lo toan cơm áo gạo tiền.

Nói cách khác, nhân rộng mô hình hợp tác xã sẽ giúp giải quyết tận gốc nhiều vấn đề nhức nhối trong xã hội hiện nay như bất bình đẳng th nhập và của cải cũng như nạn ô nhiễm môi trường.

Quy mô hiện tại và đóng góp còn khiêm tốn

Theo báo cáo của Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, đến nay cả nước có hơn 20.000 HTX đang hoạt động với hơn 6,3 triệu thành viên và 2,5 triệu lao động thường xuyên. Số lượng lao động lớn nhưng đóng góp cho GDP năm 2017 mới chỉ 4%.

Các HTX chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, yếu kém cả về cơ sở vật chất và năng lực quản lý. Trong đó đặc biệt phải kể đến tình trạng thiếu đầu ra cho sản phẩm, dẫn tới tình trạng các hộ nông dân liên tục bán tháo sản phẩm như bí đỏ, dưa hấu vì thương lái ngừng mua.

Bên cạnh đó, tình trạng nông sản được mùa mất giá, cung vượt quá cầu đã kéo dài nhiều năm. Khi nhà sản xuất khó tìm đầu ra thì không dám mạnh dạn đầu tư nên quy mô nhỏ lẻ, không có thương hiệu, từ đó khó có thể nâng cao sức cạnh tranh.

Ông Nguyễn Thành - Nhân Tổng Giám đốc Saigon Co.op – đơn vị đang sở hữu chuỗi 400 cửa hàng bán lẻ - cho biết Saigon Co.op đi tới đâu cũng ưu tiên tìm các HTX khác để mua hàng, chừng nào không mua được của các HTX thì mới mua từ doanh nghiệp khác nhưng cũng chỉ mua được 20% sản lượng bán ra của Saigon Co.op hàng năm từ các HTX.

Sản lượng bán ra tại Saigon Co.op hàng năm và tỷ lệ cung cấp bởi các HTX. Nguồn: Saigon Co.op.

Về phía ngân hàng, ông Võ Tấn Hoàng Văn – Tổng Giám đốc Ngân hàng TMCP Sài Gòn (SCB) cho biết hiện nay ngân hàng mới chỉ cho vay một số HTX vận tải khu vực TP HCM chứ chưa cho vay trong lĩnh vực nông nghiệp. Dư nợ của các HTX này cũng rất khiêm tốn, chỉ chiếm khoảng 1% tổng dư nợ của ngân hàng.

Hướng phát triển nào cho HTX Việt Nam?

Trước bối cảnh này, các chuyên gia cho rằng cần có những giải pháp căn cơ như phát triển mô hình liên kết doanh nghiệp và đơn vị sản xuất, HTX, nông dân để tạo đầu ra ổn định cho hàng hóa sản xuất trong nước.

Ông Nguyễn Ngọc Bảo – Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam nhấn mạnh tầm quan trọng của chuỗi giá trị liên kết với doanh nghiệp: “Thực tế cho thấy, các HTX muốn xây dựng chuỗi giá trị tành công cho sản phẩm thì phải có sự chung tay của doanh nghiệp, từ cung ứng đầu vào, công nghệ chế biến cho tới hợp đồng tiê thụ”.

Nếu tạo được liên kết HTX – DN, bao tiêu sản phẩm, đảm bảo đầu ra và nguồn trả nợ cho nông dân xã viên, ông Võ Tấn Hoàng Văn – Tổng Giám đốc Ngân hàng SCB khẳng định ngân hàng sẽ không ngại cho các HTX vay nhiều hơn. Hôm 18/5 SCB đã ký kết văn bản hợp tác với Agribank Đài Loan để cung cấp các khoản vay lãi suất ưu đãi 5% - 7%/năm cho các HTX.

Ông Văn hứa hẹn, SCB có nguồn vốn lên tới hơn 400.000 tỷ đồng, lại hợp tác với Agribank Đài Loan, vì vậy không lo thiếu vốn cho vay HTX, quan trọng nhất vẫn là xây dựng được chuỗi giá trị để đảm bảo khả năng trả nợ.

Các chính sách hỗ trợ thành lập HTX

Theo Thông tư 340/2016/TT-BTC của Bộ Tài chính, ngân sách trung ương hỗ trợ 100% kinh phí bồi dưỡng nguồn nhân lực của HTX bằng nguồn kinh phí Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới. Nguồn kinh phí hỗ trợ thành lập mới HTX, đăng ký thay đổi theo quy định của Luật HTX do ngân sách địa phương hỗ trợ 100%.

Tuy nhiên, Việt Nam không chỉ cần chú trọng phát triển HTX nông nghiệp mà còn cần khuyến khích thành lập các hợp tác xã thương nghiệp, công nghiệp để hướng tới thành lập các HTX quy mô lớn, mang tầm vóc của các tập đoàn kinh tế đa ngành.

Tại Italia, khi một người lao động mất việc, người này sẽ có 2 lựa chọn: 1) nhận tiền trợ cấp thất nghiệp hàng tháng tới khi tìm được việc mới hoặc 2) nhận trợ cấp một lần một số tiền lớn với điều kiện phải tìm được những người thất nghiệp khác có cùng lựa chọn để cùng thành lập một HTX do chính mình làm chủ. Các quy định này nằm trong Luật Marcora, hiệu lực từ năm 1985.

Tuy nhiên, các chính sách hỗ trợ chỉ nên dừng ở mức hợp lý, tránh tạo tâm lý ỷ lại vào trợ cấp nhà nước. Tập đoàn HTX Mondragon tại Tây Ban Nha có 261 HTX thành viên hoạt động đa ngành ở nhiều khâu trong chuỗi cung ứng. Thế nhưng các HTX này không ưu ái lẫn nhau trong kinh doanh. Nếu một công ty tư bản chào bán sản phẩm với giá thấp hơn, chất lượng cao hơn, các HTX sẽ chọn mua từ công ty tư bản thay vì từ một HTX thành viên.

Có như vậy mới đảm bảo được tính cạnh tranh của mô hình HTX so với các mô hình kinh tế khác.