Chính sách quản lý thuốc lá thế hệ mới cần bám sát thực trạng thị trường

Bộ Công Thương cũng đã có hai tờ trình báo cáo Thủ tướng về việc ban hành Nghị quyết thí điểm chính sách quản lý đối với các loại hình thuốc lá thế hệ mới, chủ yếu là thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng.

Bộ dự kiến sẽ đưa mặt hàng sản phẩm thuốc lá thế hệ mới vào đối tượng điều chỉnh của Nghị định thay thế Nghị định số 67/2013/NĐ-CP về kinh doanh thuốc lá để có hình thức quản lý phù hợp với yêu cầu của thực tiễn. Dự kiến trình Chính phủ ban hành Nghị định nêu trên trong quý IV/2023.

Trong khi đó, quan điểm nhất quán của Bộ Y tế trong thời gian qua là đề nghị cấm toàn bộ các sản phẩm thuốc lá mới (bao gồm thuốc lá nung nóng, thuốc lá điện tử, shisha v.v).

Chọn hình thức quản lý phù hợp với thực tiễn

Theo hướng đi mới của Bộ Công Thương, Bộ đang xem xét các phương án cụ thể để quản lý đối với thuốc lá thế hệ mới: có thể “mở” hoặc “cấm” cùng lúc cho hai loại sản phẩm, hoặc “cấm” với loại này và “mở” với loại kia, hoặc chỉ “mở” đối với một số sản phẩm của hai loại này và còn lại là “cấm”.

Theo số liệu của Tổng cục Quản lý thị trường, Bộ Công Thương, tình hình sử dụng thuốc lá thế hệ mới (TLTHM) lậu ngày càng gia tăng, trong đó, tỷ lệ nhập lậu thuốc lá điện tử nhiều hơn 9 lần so với thuốc lá làm nóng.

Con số này cũng tương ứng với số liệu gần 90% tổng số người dùng TLTHM hiện tại sử dụng thuốc lá điện tử. Khảo sát của Bộ Y tế năm 2021 cũng cho thấy chỉ trong 5 năm (2015 - 2020) tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử đã tăng tới 18 lần.

Cũng theo số liệu của Tổng cục Quản lý thị trường, chỉ trong 6 tháng đầu năm 2023, cơ quan quản lý thị trường trên toàn quốc đã xử lý rất nhiều trường hợp thuốc lá điện tử nhập lậu. Theo đó, toàn lực lượng đã kiểm tra 728 vụ, xử lý 589 vụ vi phạm. Trong đó, xử lý trên 27.467 bao thuốc lá và tương đương, xử lý trên 4.392 sản phẩm các loại thuốc lá điện tử, thuốc lá làm nóng; tổng số tiền xử phạt vi phạm hành chính gần 3,1 tỷ đồng; chuyển hồ sơ 1 vụ cho cơ quan Công an xử lý.

Do đó, chính sách về thuốc lá thế hệ mới cần bám sát thực tiễn của thị trường để đảm bảo tính toàn diện, bao quát của chính sách, đồng thời giải quyết đúng và trúng thực trạng cũng như nhu cầu của thị trường, đáp ứng được yêu cầu chống thất thu thuế và góp phần đảm bảo trật tự xã hội.

Để đảm bảo tính bao quát và hiệu quả của chính sách

Theo các chuyên gia, hiện không thể cấm vì thuốc lá thế hệ mới không thuộc danh mục sản phẩm bị cấm sản xuất kinh doanh theo quy định hiện hành của Việt Nam. Tuy nhiên, do Việt Nam chưa ban hành chính sách cho phép lưu thông nên thực tế vẫn đang là cấm, vì vậy tất cả việc mua bán, quảng cáo đang diễn ra là bất hợp pháp, đặc biệt trên các nền tảng mạng xã hội.

Xét về cơ chế hoạt động, thuốc lá điện tử có chứa nicotin và thuốc lá làm nóng cũng có sự tương đồng. Cả hai đều không sử dụng phương pháp đốt cháy như thuốc lá điếu truyền thống mà sử dụng thiết bị điện tử để chuyển hóa thành khí hơi (aerosol) có chứa nicotin. Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO) đã phân loại hai sản phẩm này vào phân nhóm khác so với thuốc lá truyền thống. Nếu thuốc lá truyền thống thuộc phân nhóm HS 2402 thì các dòng sản phẩm thuốc lá mới thuộc phân nhóm HS 2404.

Các chuyên gia cũng cho rằng, thuốc lá điện tử có chứa nicotin và thuốc lá làm nóng đều có đặc tính kỹ thuật tương đồng nhau, đều nằm trong cùng phân nhóm sản phẩm thuốc lá không có quá trình đốt cháy, đều sử dụng nguyên liệu từ thuốc lá, cả hai đều có sử dụng hương liệu, nên cần được quản lý thí điểm cùng lúc, tạo sự đồng bộ trong quản lý, giúp Chính phủ đánh giá được tác động kinh tế - xã hội để xây dựng các chính sách phù hợp nhất và áp dụng lâu dài.

Ngoài ra, Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO) đã phân loại chúng vào phân nhóm khác so với thuốc lá truyền thống. Thuốc lá truyền thống thuộc phân nhóm HS 2402- (Xì gà, xì gà xén hai đầu, xì gà nhỏ và thuốc lá điếu, từ lá thuốc lá hoặc từ các nguyên liệu thay thế lá thuốc lá). Các dòng sản phẩm thuốc lá mới (bao gồm cả thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng) thuộc phân nhóm HS 2404 để phản ánh đặc điểm tương đồng của thuốc lá điện tử và thuốc làm nóng và cũng đồng thời ghi nhận sự khác biệt giữa thuốc lá điếu truyền thống và hai sản phẩm thuốc lá mới này đó là các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới không có quá trình đốt cháy.

Phù hợp với hướng dẫn của WCO, Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư 31/2022/TT-BTC ngày 08/06/2022 về Danh mục hàng hóa Xuất nhập khẩu 2022 của Việt Nam, qua đó cũng đã tạo ra phân nhóm mới là 2404 cho thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng. Điều này tạo ra sự nhất quán cũng như thiết lập được cơ sở pháp lý ban đầu trong việc quản lý, kiểm soát và phân loại đối với các sản phẩm liên quan đến thuốc lá.

Theo định nghĩa tại khoản 1, Điều 2, Luật Phòng, chống tác hại của Thuốc lá 2012: “Thuốc lá là sản phẩm được sản xuất từ toàn bộ hoặc một phần nguyên liệu thuốc lá, được chế biến dưới dạng thuốc lá điếu, xì gà, thuốc lá sợi, thuốc lào hoặc các dạng khác”. “Nguyên liệu thuốc lá” theo Điều 2.3 của Luật Phòng chống tác hại của Thuốc lá 2012 được định nghĩa như sau: “Nguyên liệu thuốc lá là lá thuốc lá dưới dạng rời, tấm đã sơ chế tách cọng, sợi thuốc lá, cọng thuốc lá và nguyên liệu thay thế khác dùng để sản xuất thuốc lá”.

Như vậy, thuốc lá thế hệ mới dù là thuốc lá làm nóng hay thuốc lá điện tử có chứa nicotin đều là sản phẩm thuốc lá thuộc phạm vi điều chỉnh của Luật phòng chống tác hại thuốc lá. Cần lưu ý thêm là thuốc lá điện tử có hai loại: hệ thống đóng và hệ thống mở.

Thuốc lá điện tử hệ thống đóng có chứa nicotin được sản xuất theo các tiêu chuẩn nghiêm ngặt của nhà sản xuất phù hợp với quy chuẩn hoặc tiêu chuẩn quốc gia với đầu chứa dung dịch được đóng kín, nhà bán lẻ, hay người dùng không thể thêm bớt, hay điều chỉnh được dung dịch, do đó tính an toàn sẽ được đảm bảo hơn so với thuốc lá điện tử hệ thống mở.

Do đó, chính sách quản lý thuốc lá thế hệ mới do Bộ Công Thương đệ trình cần phải phản ánh đầy đủ, đặc tính sản phẩm và hài hòa với khung pháp lý hiện tại cũng như quan điểm của Bộ Tài chính trong các chính sách đã ban hành, tránh việc các chính sách không đồng nhất làm giảm hiệu lực, hiệu quả của chính sách và khiến việc thi hành trong thực tế sẽ gặp nhiều khó khăn cho các cơ quan chức năng trong công tác quản lý.

Để có giải pháp bao phủ toàn bộ thị trường thuốc lá thế hệ mới và “phù hợp với yêu cầu của thực tiễn”, thì giải pháp thích hợp nhất là đồng thời thí điểm hoặc quản lý cả thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử hệ thống đóng có chứa nicotin dưới cùng khung pháp lý.

Việc thí điểm tuần tự từng loại thuốc lá thế hệ mới sẽ gây nhiều hệ lụy như công tác quản lý thị trường trở nên phức tạp hơn do thiếu vắng sản phẩm hợp pháp phù hợp với nhu cầu của người tiêu dùng, ngân sách nhà nước bị thất thu, đồng thời chưa tạo lập được môi trường kinh doanh hoàn chỉnh, bình đẳng cho các sản phẩm thuốc lá hế hệ mới.