Những con đập của Trung Quốc và cuộc khủng hoảng trên dòng Mekong

Một ngư dân đánh bắt trên sông Mekong tại tỉnh Nakhon Phanom, Thái Lan (Ảnh: Reuters)

Mực nước xuống thấp chưa từng có

Nhưng thay vào đó, nước sông Mekong tại Thái Lan năm nay xuống tới mức thấp chưa từng có và cá rất bé.

Các nhà khoa học và người dân sống dọc sông Mekong đang lo ngại rằng ảnh hưởng của đợt hạn hán nghiêm trọng nhất trong nhiều năm qua càng trở nên trầm trọng do các con đập ở đầu nguồn, làm gia tăng viễn cảnh về sự thay đổi vĩnh viễn trên dòng sông vốn nuôi sống một trong những vùng trồng lúa quan trọng nhất ở Đông Nam Á.

Một lời hứa của Trung Quốc nhằm xả nước từ đập thủy điện để giảm bớt cuộc khủng hoảng chỉ làm gia tăng những lo ngại về mức độ mà các quy trình tự nhiên - và các cộng đồng vốn sống nhờ vào nó trong nhiều thế hệ qua - đã bị phá vỡ mãi mãi.

“Giờ đây Trung Quốc đã hoàn toàn kiểm soát nguồn nước”, Premrudee Deoruong, từ Nhóm giám sát đầu tư đập, một tổ chức về môi trường, nhận định. “Từ bây giờ, có một lo ngại là những người xây đập sẽ kiểm soát nguồn nước”.

Tại tỉnh Nakhon Phanom ở đông bắc Thái Lan, nơi dòng sông tạo thành biên giới với Lào, mực nước của sông Mekong đã rơi xuống ngưỡng dưới 1,5 mét trong tuần này. Trong khi đó, độ sâu trung bình thông thường trong năm tại cùng khu vực là 8 mét.

Mực nước sông Mekong đang xuống mức thấp kỷ lục (Ảnh: Reuters)

“Điều mà tôi nhìn thấy trong năm nay chưa từng xảy ra trước đó”, Sun Prompakdee, 60 tuổi, người đã đánh bắt trên sông Mekong tại làng Ban Nong Chan trong nhiều năm qua, cho hay. “Giờ đây, chúng tôi chỉ đánh bắt được những con cá nhỏ, không còn cá to vì nước rất thấp”.

Mực nước sông thấp một phần là do hạn hán, khi mưa trong 60 ngày qua đá giảm hơn 40% so với mức trung bình của năm.

Những đập thủy điện ở thượng lưu

Nhưng một nguyên nhân nữa là do các đập thủy điện ở đầu nguồn đã chặn nguồn nước vào thời điểm cần nhất.

Đập thủy điện Jinghong của Trung Quốc cho biết hồi đầu tháng 7 rằng lượng nước xả từ đập này sẽ giảm một nửa để phục vụ việc bảo trì lưới điện tại khu vực thượng lưu của sông Mê Công (mà Trung Quốc gọi là Lancang).

Sau đó, đập thủy điện mới Xayaburi, đang được công ty Thái Lan xây dựng tại Lào nhằm cung cấp điện cho Thái Lan, bắt đầu chạy thử vào ngày 15/7.

Cuộc sống của hàng triệu người đang bị ảnh hưởng bởi sự thay đổi của dòng chảy trên sông Mekong (Ảnh: Reuters)

“Đó là dấu hiệu cho thấy những khó khăn trong việc khởi động và vận hành các dự án lớn trong một hệ thống dễ bị ảnh hưởng bởi những thay đổi theo mùa vụ, cùng thời điểm các tác động của biến đổi khí hậu đang trở nên rõ ràng”, nhà nghiên cứu Brian Eyler, tác giả của cuốn sách “Những ngày cuối cùng của sông Mekong”, nhận định.

Đó là một cơn ác mộng mà những quốc gia ở hạ nguồn - Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam - nơi hàng triệu người đang sống nhờ vào con sông vốn mang lại sự trù phú cho các vương quốc cổ đại trong vùng.

Đối mặt với tình trạng thiếu nước tại các thành phố và cánh đồng, Thái Lan đã đề nghị các nông dân ngừng trồng thêm lúa.

Bộ Ngoại giao Thái Lan cho biết đã mời đại sứ Trung Quốc tới “để thảo luận về các cách thức nhằm giải quyết cuộc khủng hoảng liên quan tới hạn hán và biến đổi khí hậu”. 

Đại sứ quán Trung Quốc tại Thái Lan không phản hồi đề nghị bình luận về cuộc gặp, cũng như tình trạng thiếu nước trên sông Mekong.

Chỉ 2 tuần trước cuộc khủng hoảng, đại sứ quán Trung Quốc đã ra một tuyên bố hứa lưu tâm tới con sông mà nước này nói “thể hiện việc gắn kết tự nhiên của sự hỗ trợ lẫn nhau”.

Thái Lan cũng đề nghị Lào xả đập Xayaburi.

Cả Trung Quốc và Lào đều đồng ý xả thêm nước để giải quyết tình trạng thiếu nước hiện nay, Bộ Ngoại giao Thái Lan cho biết. Sau đó, mực nước tại Nakhon Phanom đã bắt đầu tăng lên.

Tương lai đáng báo động của dòng Mekong

Nhưng các nhà môi trường nói rằng tình trạng thiếu nước đột ngột là một dấu hiệu cảnh báo về tương lai của Mekong, hệ động thực vật của nó, trong đó có loài cá khổng lồ có nguy cơ tuyệt chủng.

Tổng cộng 11 con đập của Trung Quốc trên dòng Mekong, với có thể tạo ra trên 21.300 MW điện, đang làm khó cho các nước láng giềng. 

Kế hoạch xây dựng 8 đập khác ở lực vực sông - sông chính và các nhánh của nó - có thể bổ sung thêm gần 6.000 MW, theo Trung tâm Stimson tại Washington (Mỹ).

Mực nước xuống thấp khiến Mekong giờ đây không còn những loài cá lớn (Ảnh: Reuters)

Các đập thủy điện tại Lào nhỏ hơn nhiều và hiện 64 đập tạo ra chưa tới 5.700 MW, nhưng cũng có 63 con đập khác đang được xây dựng và các kế hoạch nhằm xây thêm hơn 300 đập khác có thể đưa sản lượng điện của Lào vượt Trung Quốc.

“Người ta đang sử dụng con sông chỉ vì một mục đích là thủy điện, và những người khác đang bị thiệt thòi”, Pianporn Deetes, từ tổ chức Các con sông thế giới, nói.

Theo bà Deetes, việc Trung Quốc tuyên bố các con đập có thể giúp điều chỉnh mực nước trên sông Mekong - cấp thêm nước vào mùa khô và trữ nước vào mùa mùa - đã gây ra những lo ngại.

Cuộc sống trên sông đã thích với lũ mùa mưa vốn mang phù sa và cho phép cá di cư, và mùa khô là điểm thích hợp để các loài chim sinh sản. 

Việc cố gắng thay đổi dòng chảy của sông thông qua việc điều chỉnh xả nước từ các con đập có thể dẫn tới những thay đổi không thể dự đoán được, vốn có thể khiến xóa sổ các thuyền bè và các loài động vật.

Các ngư dân của tỉnh Nakhon Phanom đã bắt đầu sử dụng những loại lưới nhỏ hơn để đánh bắt các loài cá nhỏ hơn. Họ đi đánh bắt ít hơn và cũng kiếm tiền cũng ít hơn.

“Tôi ước gì hình thái theo mùa có thể trở lại để cá đẻ trứng như trước kia”, ngư dân Chai Haikamsri, 47 tuổi, nói. “Tôi ước các con đập không làm cản trở điều này nữa”.