World Bank: Việt Nam đang ngồi trên mỏ vàng 498 tỷ USD từ xe điện - đầu tư vào đâu sẽ trúng lớn?

Năm 2024, Việt Nam đạt tăng trưởng GDP 7,1%, vượt xa nhiều nước Đông Á nhờ xuất khẩu phục hồi mạnh mẽ, tăng 15,5%. Nhưng trong khi các nhà máy chế tạo điện tử và ô tô bận rộn xuất hàng, một cơ hội kinh tế khác đang lặng lẽ hiện hình trên đường phố: xe điện. 

Báo cáo mới đây của Ngân hàng Thế giới hé lộ một con số khiến bất kỳ nhà phân tích kinh tế nào cũng phải chú ý: Chuyển đổi sang xe điện có thể giúp Việt Nam tiết kiệm tới 498 tỷ USD chi phí nhập khẩu nhiên liệu cộng dồn đến năm 2050. Đây không chỉ là câu chuyện về môi trường, mà là một mỏ vàng kinh tế nếu Việt Nam biết khai thác.

Câu chuyện bắt đầu từ những chiếc xe máy quen thuộc. Xe hai bánh từ lâu đã thống trị giao thông Việt Nam, và xe điện đang dần thay thế. Năm 2022, xe điện hai bánh đã giúp tiết kiệm 390 triệu lít xăng - một con số nhỏ nhưng là tín hiệu đầu tiên. 

Báo cáo dự đoán đến năm 2030, xe hai bánh vẫn sẽ là lực lượng chính trong đội quân xe điện tại Việt Nam. Nhưng tiềm năng thực sự nằm ở tương lai xa hơn. Đến năm 2050, nếu Việt Nam theo kịch bản SPS (Sustainable Policy Scenario), lượng dầu thô tương đương tiết kiệm được sẽ là 4.502 thùng; còn theo kịch bản ADS (Accelerated Decarbonization Scenario), con số nhảy vọt lên 6.224 thùng. 

Với giá dầu quốc tế 80 USD/thùng, điều này tương đương 360 tỷ USD (SPS) hoặc 498 tỷ USD (ADS) không phải chảy ra nước ngoài để mua xăng dầu. Đó là số tiền đủ để xây hàng nghìn cây cầu, trường học, hay nhà máy - tất cả chỉ bằng cách thay đổi phương tiện chúng ta sử dụng.

Con số 498 tỷ USD không chỉ là một phép tính. Nó phản ánh thực tế: Việt Nam phụ thuộc lớn vào nhập khẩu xăng dầu, vốn chiếm phần lớn nhu cầu năng lượng giao thông. Báo cáo nhấn mạnh rằng giảm tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch sẽ tăng cường an ninh năng lượng và khả năng chống chịu với biến động giá dầu toàn cầu. 

Năm 2024, khi cán cân thanh toán thâm hụt 2,3% GDP do dòng vốn chảy ra nước ngoài, khoản tiết kiệm này trở nên ý nghĩa hơn bao giờ hết. Ngân hàng Nhà nước đã phải bán 9,4 tỷ USD dự trữ ngoại hối để ổn định tỷ giá, khiến dự trữ giảm còn 2,5 tháng nhập khẩu. Trong bối cảnh đó, việc bớt phụ thuộc vào nhiên liệu nhập khẩu không chỉ là lợi ích kinh tế, mà còn là chiến lược sinh tồn.

Nhưng để biến 498 tỷ USD thành hiện thực, Việt Nam cần vượt qua những rào cản lớn. Đầu tiên là lưới điện. Báo cáo chỉ ra rằng tỷ lệ thâm dụng điện trên GDP tăng trong năm 2024, khi doanh số bán điện vượt xa tốc độ tăng trưởng kinh tế. 

Xe điện, đặc biệt là xe hơi và xe tải, dự kiến chiếm 53% nhu cầu sạc giai đoạn 2035-2050 sẽ đòi hỏi đầu tư khổng lồ: 6-9 tỷ USD từ 2024-2030, và 200-218 tỷ USD từ 2041-2050, tùy kịch bản.

Nếu không nâng cấp, lưới điện hiện tại, vốn chưa xanh hóa sẽ khó đáp ứng. Báo cáo tính toán: với cấu trúc lưới như năm 2022, lợi ích giảm phát thải từ xe điện chỉ đạt 2,2 triệu tấn CO2eq ròng vào năm 2050; nhưng nếu thực hiện Quy hoạch Điện VIII, con số này tăng lên 5,3 triệu tấn.

Nói cách khác, khoản tiết kiệm 498 tỷ USD phụ thuộc vào việc Việt Nam có sẵn sàng rót tiền vào hạ tầng điện hay không.

Chính phủ hiểu rõ thách thức này. Báo cáo đề xuất xây mạng lưới sạc công cộng từ 2025-2035, bắt đầu từ Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, TP HCM, và Cần Thơ, rồi mở rộng ra vùng ngoài đô thị.

Nhưng đầu tư công đang gặp khó. Năm 2024, giải ngân chỉ đạt 77,5% kế hoạch, tương đương 4,6% GDP do chậm trễ giải phóng mặt bằng và thủ tục hành chính. Nếu tình trạng này kéo dài, mạng lưới sạc - xương sống của cuộc cách mạng xe điện, có thể bị trì hoãn, kéo theo giấc mơ 498 tỷ USD xa tầm với.

Xe điện còn mang lại lợi ích kép. Báo cáo dự báo đến năm 2050, tổng lượng khí thải giảm có thể đạt 226 MtCO2eq nếu thực hiện đúng mục tiêu trong Quyết định 876/QĐ-TTg, tương đương 60% mức giảm so với kịch bản thông thường. 

Ô nhiễm không khí cũng bớt đi, tiết kiệm 30 triệu USD thiệt hại môi trường vào năm 2030 và 6,4 tỷ USD vào năm 2050, với khí thải NOx và bụi mịn giảm đáng kể. Dù vậy, tác động môi trường trước năm 2030 còn khiêm tốn, chỉ 5,3 MtCO2eq theo kịch bản SPS vì xe hai bánh tiêu thụ ít năng lượng hơn xe lớn. 

Để khai thác kho báu này, hành động cụ thể là cần thiết. Báo cáo gợi ý cấm xe máy xăng mới từ 2027-2030 và đặt chỉ tiêu doanh số xe điện hai bánh 40-80% ở đô thị vào 2025-2030. 

Với xe buýt, cần cấm xe diesel mới và xây khung hợp đồng vận hành. Quan trọng hơn, nhu cầu sạc xe điện phải được tích hợp vào Quy hoạch Điện VIII, khuyến khích sạc thông minh ngoài giờ cao điểm.

Khu vực tư nhân cũng đóng vai trò then chốt trong sản xuất xe, lắp trạm sạc, và tái chế pin. Một cơ cấu quản trị liên bộ được đề xuất để điều phối nỗ lực này, tránh tình trạng “tiền có nhưng không tiêu được” như đầu tư công năm 2024.