Nhà phố cổ: Giá trị lịch sử và vòng quay đô thị hóa

Giữa những con phố tấp nập gánh hành rong và xe cộ của Hà Nội, vẫn còn đó những công trình với kiến trúc bậc thang nhỏ hẹp lâu đời, nổi bật ngay cả khi những tòa nhà cao tầng ngày càng mọc lên nhiều hơn, trong bối cảnh nền kinh tế hiện đại hóa.

Người dân Hà Nội gọi những công trình này là nhà ống, một nét đặc trưng của đường phố Việt Nam, đặc biệt ở khu phố cổ, trung tâm của Thủ đô. 

Khu phố cổ 36 phố phường ra đời từ thời nhà Lý, Trần. Những con phố được đặt tên theo từng ngành nghề: Hàng Tre, Hàng Đồng, Hàng Bạc, Hàng Chiếu, Hàng Mắm... tương ứng với mặt hàng phổ biến mà đến ngày nay mọi người vẫn thường tìm đến để mua bán.

Nằm trong khu phố cổ là những ngôi nhà của các gia đình nhiều thế hệ. Họ cũng có thể chia sẻ không gian sống cho một số gia đình không liên quan.

Tống Mạnh Hải, một kiến trúc sư đã thiết kế quán trà trên phố cổ của mình bằng cách sơn màu rực rỡ với những bức tranh đương đại và những chiếc ghế gỗ 100 năm tuổi...

Quán trà của anh Hải nằm trên tầng hai của một tòa nhà lớn, bên trong tòa nhà có một cửa hàng phụ kiện điện thoại, một cửa hàng hành lí và một quán cafe, sau đó đến các tầng dành cho khu dân cư. 

Phía trên quán trà là bếp, phòng tắm và phòng khách của chủ nhà. Ngoài ra, có một tầng lửng đặt giường ngủ và bàn thờ. Những căn phòng tuy không lớn, song mỗi tầng đều có ban công nhìn thằng ra không gian phía ngoài đường.

Phố cổ Hà Nội phát triển từ văn hóa làng nghề. Ban đầu, những người thợ thủ công và thương nhân xây dựng các gian hàng chợ. Sau này, họ xây dựng thêm các khu sinh hoạt phía sau. 

Vào cuối những năm 1800, các căn nhà ở phố cổ thường có hai tầng với một quầy hàng ở phía trước nhà. 

"Khi đường phố dần trở nên chật chội với xe cộ, chủ nhân những ngôi nhà buộc phải thiết kế tầng đầu tiên để sử dụng mục đích thương mại", ông Michael DiGregorio, chuyên gia qui hoạch đô thị châu Á cho biết.

Chưa hết, những khoảng sân vốn ngăn cách khu thương mại và khu sinh hoạt trước đây cũng được tận dụng trở thành một phần của tòa nhà. 

Đến những năm 1980, sau khi kết thúc chiến tranh và trải qua thời kì bao cấp, hoạt động kinh doanh ở khu phố cổ bắt đầu nhộn nhịp trở lại. Với giá trị lịch sử sẵn có, chủ nhân của những ngôi nhà đã tận dụng để kinh doanh quán bar, cửa hàng lưu niệm và khách sạn phục vụ du khách nước ngoài. 

Các căn nhà ở phố cổ hầu hết có chiều rộng 5 - 7 m và cao từ hai tầng trở lên. Ông Đinh Quốc Phương, Giám đốc kiến trúc nội thất của Đại học Công nghệ Swinburne ở Victoria (Úc) cho biết, những ngôi nhà này có thể được thiết kế lên thành 12 tầng.

Do ảnh hưởng từ kiến trúc Pháp, những ngôi nhà thường có trần cao, cửa sổ mở ra ban công và tường xi măng dày để chống ẩm. Các ngôi nhà được xếp chồng lên nhau, kết nối với cầu thang dốc lát gạch hoặc kim loại. 

Ngày nay, những ngôi nhà ở phố cổ Hà Nội giống như một tác phẩm chắp vá về kiến trúc và lối sống. Những hộ gia đình sống sâu bên trong các tòa nhà, phía trước là các cửa hàng kinh doanh hoặc cho thuê.

Kiến trúc sư Tống Mạnh Hải chia sẻ, giá trị một ngôi nhà ở phố cổ phụ thuộc vào vị trí của nó. Ở những con phố càng sầm uất thì ngôi nhà càng đắt giá. Bản thân tòa nhà nơi quán trà của ông Hải đang tọa lạc rộng khoảng 100 m2, nằm trên phố Hàng Gai được định giá khoảng 120 tỉ đồng (5,2 triệu USD).

Giá trị là vậy, song những ngôi nhà phố cổ ít nhiều vẫn bị ảnh hưởng bởi vòng quay của thời đại. Trong bối cảnh tầng lớp trung lưu ở Việt Nam ngày càng xuất hiện nhiều, những ngôi nhà ở phố cổ lại trở nên kém hấp dẫn khi thiếu khá nhiều tiện nghi phù hợp xu thế.

Chưa hết, nhà phố cổ cũng vấp phải sự trỗi dậy của những trung tâm thương mại có đầy đủ dịch vụ cao cấp. Tại TP HCM, không ít những công trình ở lâu đời đã bị san lấp, nhường chỗ cho các tổ hợp văn phòng, thương mại, căn hộ.

Nhưng sau tất cả, người Việt Nam vẫn không hoàn toàn từ bỏ nhà phố cổ. Không ít trường hợp chủ sở hữu nhà phố cổ khi đã chuyển đi nơi khác vẫn bố trí thành viên trong gia đình hay ai đó ở lại để giám sát hoạt động kinh doanh ở phố cổ. 

"Đâu đó ở Hà Nội vẫn tồn tại sự nông thôn hóa", Michael DiGregorio nói.