Bóng ma suy thoái 1970 sẽ trỗi dậy và đeo bám kinh tế thế giới?

Nét tương đồng đáng sợ

Đã gần nửa thế kỷ từ khi OPEC áp đặt lệnh cấm vận dầu mỏ lên Mỹ, thổi bùng lạm phát phi mã và khiến nền kinh tế khốn đốn suốt thời gian dài. Nhưng kiểu lạm phát kèm suy thoái những năm 1970 đang quay trở lại tâm trí của các nhà kinh tế khi thế giới ngày nay vật lộn với lạm phát gia tăng và hoạt động kinh tế đáng thất vọng.

Cảnh báo bóng ma quá khứ hiện về đến từ những nhân vật tiếng tăm, bao gồm cựu bộ trưởng tài chính Mỹ Larry Summers, Giáo sư Kenneth Rogoff của Đại học Harvard và nhà kinh tế Mohamed El-Erian của Đại học Cambridge.

Lạm phát kèm suy thoái là vấn đề đặc biệt hóc búa vì nó kết hợp hai căn bệnh hiếm khi đi cùng với nhau: Giá cả tăng cao và tăng trưởng thấp. Cho đến nay tăng trưởng kinh tế trên phần lớn thế giới vẫn vững chắc và tỷ lệ thất nghiệp đã giảm. Nhưng cuộc phục hồi dường như đang mất đà, làm dấy lên lo ngại về lạm phát kèm suy thoái.

COVID-19 đã dẫn đến hàng loạt nhà máy ở Đông Nam Á đóng cửa, khiến sản lượng công nghiệp giảm mạnh. Tâm lý người tiêu dùng ở Mỹ cũng chỉ phập phù. 

Trong khi đó, sau một thập kỷ trì trệ, áp lực giá đang lớn lên. Lạm phát đã vượt qua ngưỡng mục tiêu của hầu hết các nước trên thế giới, vượt quá 3% ở khu vực đồng euro và 5% ở Mỹ, tờ Economist cho biết.

Bức tranh kinh tế chưa bi thảm như tình hình trong thập niên 1970, khi mà lạm phát tại các quốc gia giàu có lên tới hai chữ số. Nhưng điều khiến các nhà kinh tế lo ngại là hàng loạt nguy cơ đang đe dọa giữ cho lạm phát tăng cao ngay cả khi tăng trưởng giảm tốc. Tình huống này rất giống với những yếu tố đằng sau môi trường lạm phát kèm suy thoái gần 50 năm trước.

Một trong những điểm tương đồng là kinh tế thế giới lần nữa phải chống chọi với cú sốc năng lượng và giá thực phẩm. Giá thực phẩm toàn cầu đã tăng khoảng 33% chỉ trong một năm qua. Giá than và khí đốt ở châu Á và châu Âu lên đến kỷ lục. Chi phí năng lượng gia tăng sẽ tạo thêm áp lực cho lạm phát và làm u ám thêm tâm lý kinh tế toàn cầu.

Nhiều chi phí khác cũng trên đà tăng: phí vận chuyển nhảy vọt vì nhu cầu mua sắm hàng hóa lớn và tắc nghẽn cảng biển. Người lao động đang ở thế thượng phong so với chủ lao động trong bối cảnh doanh nghiệp chật vật để thuê đủ nhân viên. Ví dụ, các liên đoàn lao động ở Đức đang yêu cầu tăng lương, một số còn tổ chức đình công.

Những người lo sợ còn phát hiện sự tương đồng với quá khứ trong môi trường chính sách kinh tế hiện tại. Trong những năm 1960 và 1970, chính phủ và ngân hàng trung ương bấm bụng chịu đựng lạm phát, ưu tiên tỷ lệ thất nghiệp thấp hơn là giá cả ổn định.

Nhưng trải nghiệm đau đớn về lạm phát kèm suy thoái đã giúp thay đổi tư duy, sinh ra thế hệ quan chức ngân hàng trung ương kiên quyết kiểm soát lạm phát.

Tuy nhiên sau khủng hoảng tài chính toàn cầu, quyết tâm này đã nhường chỗ cho lo ngại về thất nghiệp. Lãi suất thấp làm suy yếu kỷ luật tài khóa của các chính phủ và kích hoạt các gói kích thích khổng lồ trong năm 2020.

Các chuyên gia cảnh báo chính phủ và ngân hàng có thể bị cám dỗ bởi việc giải quyết rắc rối của nguồn cung bằng cách khiến nền kinh tế còn nóng hơn nữa, gây ra lạm phát cao và tăng trưởng èo uột.

Khác biệt lớn lao 

Những năm 1970 đem lại rất ít hướng dẫn cho những ai muốn hiểu rắc rối hiện tại. Để thấy được điều này, hãy thử xem xét những lĩnh vực không giống với quá khứ.

Sau Thế chiến thứ hai, cam kết duy trì nhu cầu của các chính phủ được đáp ứng bằng cách thúc đẩy tăng trưởng năng lực sản xuất. Nhưng đến đầu năm 1970, sự bùng nổ năng suất đã hụt hơi. Thói quen kích thích nhu cầu không giúp mở rộng tiềm năng sản xuất mà thay vào đó đã đẩy giá lên cao. Theo sau đó là quãng thời gian dài tăng trưởng năng suất kém cỏi.

Nhưng kể từ sau hố sâu đại dịch, năng suất đã được cải thiện: Sản lượng mỗi giờ làm việc tại Mỹ tăng khoảng 2% trong 12 tháng tính đến tháng 6/2021, gần gấp đôi tốc độ trung bình của thập niên 2010.

Một điểm khác biệt quan trọng nữa với thập niên 1970 là các ngân hàng trung ương chưa đánh mất ý chí ổn định giá cả.

Tháng trước ông Jerome Powell, Chủ tịch Cục dự trữ liên bang Mỹ tuyên bố chắc nịch rằng nếu "lạm phát tăng cao kéo dài trở thành mối lo nghiêm trọng, chúng tôi chắc chắn sẽ phản ứng và sử dụng công cụ để kéo lạm phát về mức mục tiêu dài hạn 2%".

Tương tự, chính sách tài khóa cũng có giới hạn. Dự kiến thâm hụt ngân sách trên khắp thế giới sẽ giảm đáng kể vào năm sau.

Vậy điều gì đang chờ đón kinh tế thế giới nếu không phải bản sao của những năm 1970?

Chi phí năng lượng tăng vùn vụt gây rủi ro nghiêm trọng cho cuộc phục hồi. Giá cả leo thang sẽ làm giảm sức mua của các hộ gia đình và doanh nghiệp, đồng thời tác động đến chi tiêu và sản xuất.

Những mối nguy trên có thể xảy ra đúng lúc chính phủ rút lại các biện pháp kích thích và ngân hàng trung ương bắt đầu thắt chặt chính sách. Nhu cầu giảm tốc có thể giảm bớt áp lực lên những lĩnh vực thiếu hụt nguồn cung của nền kinh tế. Ví dụ, một khi phải trả hóa đơn tiền điện cao đột biến, dân Mỹ sẽ ít có khả năng mua ô tô và máy tính hơn trước. Nhưng việc này sẽ tạo ra thêm một khúc nhạc buồn sau gần hai năm COVID-19 đảo lộn cuộc sống mỗi người.

Một thay đổi quan trọng khác của kinh tế toàn cầu là sự hội nhập lớn hơn nhiều thông qua thị trường tài chính và cung ứng. Ví dụ, tỷ trọng của thương mại trong GDP toàn cầu đã tăng hơn gấp đôi kể từ 1970.

Cuộc phục hồi không đồng đều từ đại dịch đã tạo ra căng thẳng dữ dội lên một số mối quan hệ ràng buộc các nền kinh tế với nhau. Các chính phủ hoang mang có thể tích trữ tài nguyên, làm gián đoạn nền kinh tế hơn nữa.

Do đó, kinh nghiệm quá khứ không phải lăng kính tốt nhất để quan sát các lực lượng tác động lên nền kinh tế toàn cầu. Thế giới đã thay đổi chóng mặt kể từ 1970. Hệ thống kinh tế ngày nay đối mặt với thách thức mới, độc nhất vô nhị.