Mỹ - Trung ngày càng xa cách, nền kinh tế thế giới chịu nhiều rủi ro

Hai trung tâm mới

Mùa thu năm ngoái, Trung Quốc đã đạt một cột mốc quan trọng. Lần đầu tiên kể từ khi mở cửa nền kinh tế hơn 40 năm trước, Trung Quốc giao thương với các nước đang phát triển nhiều hơn Mỹ, châu Âu và Nhật Bản cộng lại. Đây là một trong những dấu hiệu rõ nhất cho thấy đất nước tỷ dân và phương Tây đang rẽ theo những hướng khác nhau.

Trong suốt hàng thập kỷ, Mỹ và phương Tây đã cố gắng biến Trung Quốc thành đối tác kiêm khách hàng của họ, trong một nền kinh tế chung do các quốc gia giàu có dẫn đầu. Giờ đây, các luồng thương mại và đầu tư đang bị chia thành các mô hình mới xoay quanh hai trung tâm quyền lực cạnh tranh gay gắt với nhau.

Xu hướng trên tiềm ẩn những rủi ro lớn, có khả năng khiến tăng trưởng kinh tế toàn cầu giảm tốc. Nhiều chuyên gia lo ngại rằng thiệt hại mà  xu hướng chia tách gây ra sẽ lớn hơn nhiều lợi ích mà phương Tây và Trung Quốc nhận được. Tuy nhiên, cả hai bên đều đang dồn nhiều nguồn lực hơn cho mục tiêu của mình, khiến cho chiến lược này ngày càng khó tháo gỡ.

Các nhà máy Trung Quốc đang thay thế hóa chất, linh kiện và máy móc của phương Tây bằng sản phẩm trong nước hoặc từ các quốc gia đang phát triển. Kim ngạch thương mại giữa Trung Quốc với Đông Nam Á đã vượt qua thương mại với Mỹ vào năm 2019. Trung Quốc hiện giao dịch với Nga nhiều hơn với Đức và sẽ sớm có thể đạt được cột mốc tương tự với Brazil.

Giờ đây, các khoản đầu tư ra nước ngoài của Trung Quốc chủ yếu hướng tới những quốc gia giàu tài nguyên như Indonesia hay Trung Đông, thay vì tới Mỹ.

Các doanh nghiệp lớn của phương Tây như Apple, HP và Stellantis đang cân nhắc chuyển bớt dây chuyền ra khỏi Trung Quốc. Các công ty tài chính như Sequoia Capital đã hạn chế hoạt động tại nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.

Hội đồng Doanh nghiệp Mỹ - Trung, cơ quan đại diện cho các công ty Mỹ làm ăn ở Trung Quốc, cho biết hơn 30% thành viên mà họ khảo sát đã giảm hoặc hoãn kế hoạch đầu tư ở Trung Quốc trong năm qua.

Ông Noah Barkin, cố vấn cấp cao tại Rhodium Group, bình luận: “Thế giới đang chia thành các khối cạnh tranh nhau”.

Tăng trưởng chậm lại

Tháng trước, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cho biết sự chia rẽ giữa Trung Quốc và phương Tây đang đè nặng lên cuộc phục hồi của nền kinh tế thế giới năm nay. IMF dự đoán nếu các khối kinh tế rạn nứt nghiêm trọng hơn nữa, thiệt hại tới nền kinh tế toàn cầu có thể lên đến 7% GDP, tương đương hàng nghìn tỷ USD.

Tình trạng chia rẽ khiến doanh nghiệp mất đi khả năng tiếp cận các thị trường quan trọng, đồng thời khiến việc chia sẻ công nghệ và vốn trở nên khó khăn hơn, từ đó làm giảm tốc độ tăng trưởng. 

Chi phí đối với các doanh nghiệp lớn ngày càng tăng, đặc biệt là tại các quốc gia châu Âu như Đức. Trong quá khứ, doanh nghiệp châu Âu từng hưởng lợi khi bán ô tô và máy móc cao cấp sang Trung Quốc.

Hiện tại, các nhà sản xuất xe hơi Đức và Nhật Bản như Volkswagen và Toyota chỉ chiếm 30% thị phần ô tô ở Trung Quốc, thấp hơn hẳn tỷ lệ 50% ba năm trước, theo Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc.

Nhìn từ góc độ của Trung Quốc, việc xây dựng một khối kinh tế tách biệt với phương Tây có thể không tạo ra đủ động lực tăng trưởng để ngăn nước này rơi vào tình trạng trì trệ lâu dài. Thành công của Trung Quốc phụ thuộc nhiều vào khả năng tiếp cận công nghệ và những người tiêu dùng của phương Tây.

Giữa năm 2018, Trung Quốc chiếm 22% tổng kim ngạch nhập khẩu của Mỹ. Nhưng trong giai đoạn tháng 8/2022 - 8/2023, tỷ trọng này đã giảm xuống 14%, theo dữ liệu của Cục Thống kê Dân số Mỹ.

Vốn của phương Tây đang quay trở lại Mỹ hoặc đổ vào những nước như Ấn Độ và Mexico. Năm ngoái, lượng vốn đầu tư mà các quốc gia này thu hút được cao gấp 4 lần so với Trung Quốc, theo dữ liệu của Hội nghị Liên Hợp Quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD).

“Cần hai người mới nên điệu tango”

Trung Quốc đang tăng cường đầu tư vào các nhà máy niken ở Indonesia để cung ứng cho ngành xe điện trong nước. Những công ty công nghệ như Tencent và Alibaba đã mở rộng ra châu Á, châu Phi và Mỹ Latinh. Những công ty Trung Quốc khác thì quan tâm tới các dự án năng lượng tái tạo ở Mỹ Latinh và châu Phi.

Theo phân tích của Wall Street Journal về dữ liệu hải quan Trung Quốc, Mỹ Latinh, châu Phi và các thị trường đang phát triển ở châu Á hiện chiếm 36% tổng thương mại của Trung Quốc, cao hơn tỷ trọng 33% của Mỹ, châu Âu và Nhật Bản. Mới mùa hè năm trước, bộ ba thị trường phát triển này vẫn chiếm tỷ trọng cao nhất trong thương mại với Trung Quốc.

Tiến bộ của Trung Quốc trong việc sản xuất ô tô, máy móc và smartphone giá cả phải chăng đang giúp nước này giành được khách hàng ở các nước đang phát triển từ tay các đối thủ phương Tây.

Năm ngoái, nhà sản xuất ô tô Trung Quốc Great Wall Motors công bố kế hoạch chi 1,9 tỷ USD vào bang São Paulo của Brazil trong một thập kỷ tới để sản xuất ô tô điện và hybrid. BYD đang đầu tư 600 triệu USD vào Brazil và 500 triệu USD vào Thái Lan.

Cũng trong năm 2022, nhà sản xuất đồ gia dụng Trung Quốc Midea Group đã mở các cơ sở mới ở Ai Cập và Thái Lan. Công ty cũng đang xây dựng nhà máy ở Brazil và Mexico.

Ông Allen Morrison, Giáo sư tại Đại học Bang Arizona, nhận xét: “Dù có vẻ như phương Tây là bên đang thúc đẩy chia tách kinh tế với Trung Quốc, nhưng thực chất Trung Quốc cũng đang làm vậy. Cần hai người mới nên điệu tango”.

Tại Trung Quốc, các nhãn hiệu địa phương như Genki Forest đang ngày càng cạnh tranh với những tên tuổi phương Tây như Coca-Cola. Gần đây, Huawei cũng cho ra mắt smartphone mới có khả năng kết nối dữ liệu cực nhanh sử dụng chip do Trung Quốc sản xuất.

Doanh nghiệp Trung Quốc cũng đang thay thế các nhà sản xuất máy móc và linh kiện thành phẩm của phương Tây. Việc sử dụng hàng nhập khẩu trong sản xuất công nghiệp của Trung Quốc đã giảm khoảng 50% kể từ mức đỉnh năm 2005, mặc cho xuất khẩu tiếp tục tăng, theo dữ liệu từ cơ quan chính phủ Hà Lan CPB.

Ban đầu, xu hướng chia tách kinh tế chủ yếu tập trung vào các sản phẩm chịu ảnh hưởng trực tiếp từ thuế quan mà Mỹ áp lên hàng hóa Trung Quốc như chất bán dẫn, phần cứng máy tính và phụ tùng ô tô.

Dưới thời chính quyền Tổng thống Trump, Mỹ đã áp thuế quan lên 60% hàng nhập khẩu từ Trung Quốc. Tiếp theo, Tổng thống Biden đã ban hành lệnh để ngăn Trung Quốc mua chip máy tính cao cấp và áp đặt các hạn chế mới đối với đầu tư của Mỹ vào Trung Quốc. Đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Trung Quốc từ tháng 6/2022 đến tháng 6/2023 đã giảm 78% so với một năm trước đó.

Ông Adam Slater, nhà kinh tế cấp cao tại Oxford Economics, đánh giá: “Chặng đầu của sự chia tách kinh tế giữa Trung Quốc và phương Tây đã gần hoàn thành. Trong tương lai, xu hướng chia tách sẽ tiếp tục diễn ra”.