Trung Quốc nỗ lực xây pháo đài kinh tế để chống lại áp lực từ Mỹ, thành tựu và cái giá là gì?

Một ngày bình thường của người Trung Quốc rất có thể bắt đầu như sau: Đầu tiên, họ thức dậy và lướt tin nhắn WeChat trên điện thoại Huawei. Sau đó, họ khởi động chiếc xe điện BYD và lái đến nhà ga, bắt chuyến tàu cao tốc được sản xuất bởi một nhà máy quốc doanh và thư giãn cho đến khi tàu tới điểm đến.

Các nhà máy hạt nhân, trang trại năng lượng mặt trời và tua-bin gió do Trung Quốc thiết kế cung cấp năng lượng cho toàn thành phố mà họ đang sống.

Trung Quốc đang chạy đua để giảm sự phụ thuộc của nước này vào các sản phẩm và công nghệ của thế giới bên ngoài. Đây là một phần trong nỗ lực nhiều năm của Chủ tịch Tập Cận Bình nhằm tăng cường sự tự chủ và bảo vệ nền kinh tế trước áp lực của phương Tây.

Bắc Kinh đã đổ hàng trăm tỷ USD cho các ngành ưu tiên, đặc biệt là lĩnh vực sản xuất cao cấp. Xét theo nhiều khía cạnh, nỗ lực của Trung Quốc đang tạo ra thành công.

Tấm pin mặt trời do Trung Quốc sản xuất đang thay thế một phần nhu cầu năng lượng nhập khẩu của nước này. Sự thành công của các nhà sản xuất xe điện và startup trí tuệ nhân tạo DeepSeek làm dấy lên lo ngại rằng Trung Quốc có thể bỏ xa phương Tây trong một số lĩnh vực tiên tiến, Wall Street Journal (WSJ) cho hay. 

 Mặt trái là chính sách công nghiệp của Trung Quốc cực kỳ đắt đỏ, tiêu tốn nguồn lực của chính phủ trong lúc nguồn thu trì trệ.

Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) ước tính chi tiêu cho chính sách công nghiệp của Trung Quốc năm 2019 vào khoảng 250 tỷ USD. Trung Quốc cũng lãng phí nhiều tiền cho các dự án thất bại, đặc biệt trong những lĩnh vực chư chip bán dẫn cao cấp.

Làn sóng tiền đầu tư đổ vào các nhà máy cũng gây ra khó khăn cho Trung Quốc trên trường quốc tế, bởi nó dẫn tới việc hàng hóa giá rẻ của Trung Quốc tràn ra thị trường nước ngoài, làm khuếch đại căng thẳng thương mại.

Ông Alfredo Montufar-Helu, người đứng đầu Trung tâm Trung Quốc tại tổ chức nghiên cứu The Conference Board, bình luận: “Trung Quốc đã đốt rất nhiều vốn trong nỗ lực tăng cường sự tự chủ của nền kinh tế. Liệu Bắc Kinh còn có thể cáng đáng chi phí này trong tương lai hay không? Đối với chính phủ Trung Quốc, họ bị buộc phải gánh chịu phí tổn”.

Chủ tịch Tập Cận Bình bắt đầu muốn Trung Quốc trở nên tự chủ hơn vào năm 2015, khi ông công bố chương trình “Made in China 2025”.

Văn bản giải thích các mục tiêu của chương trình trên nhấn mạnh rằng thế giới sắp sửa bước vào một cuộc cách mạng công nghệ mới và cách duy nhất để Trung Quốc thành công là đầu tư để nâng cấp ngành sản xuất.

“Made in China” tìm cách nâng cao hoạt động sản xuất của Trung Quốc trên mọi mặt, nhưng đặc biệt ưu tiên cho 10 lĩnh vực như robot, hàng không vũ trụ và xe năng lượng mới. Khi mối quan hệ Mỹ - Trung trở nên căng thẳng, Trung Quốc cũng ngày càng đẩy mạnh nỗ lực tăng cường sự tự chủ.

Câu chuyện thành công

Trong lĩnh vực xe điện, một trong 10 lĩnh vực ưu tiên của “Made in China 2025”, quy mô các khoản hỗ trợ công nghiệp đã tăng từ 15 tỷ USD hồi năm 2019 lên hơn 45 tỷ USD vào năm 2023, theo ước tính của CSIS.

Và trong khoảng thời gian đó, hơn 100 thương hiệu đã đổ bộ ra thị trường. Hiện tại, các hãng xe Trung Quốc đang đánh bại đối thủ nước ngoài ở quê nhà và nhanh chóng thâm nhập thị trường quốc tế

Năm ngoái, xe điện và xe hybrid plug-in chiếm 48% doanh số bán ô tô con ở Trung Quốc, tương ứng với gần 11 triệu chiếc xe. Đa số là xe do các thương hiệu Trung Quốc sản xuất, ví dụ như BYD và Geely.

Câu chuyện tương tự cũng diễn ra trong ngành đóng tàu. CSIS ước tính chính phủ Trung Quốc đã rót 132 tỷ USD để trợ giúp ngành vận tải biển và đóng tàu trong giai đoạn 2010 - 2018.

Nỗ lực đó đã giúp Trung Quốc tự chủ hơn và doanh nghiệp nước này thống trị ngành đóng tàu. Năm ngoái, ông Matthew Funaiole, thành viên cấp cao của CSIS, cho biết nếu xét theo trọng tải thì Trung Quốc chiếm hơn một nửa sản lượng đóng tàu thương mại thế giới. Vào năm 1999, tỷ trọng của Trung Quốc chỉ là 5%.

Trong suốt nhiều năm, Trung Quốc là nước nhập khẩu ròng hóa chất, đặc biệt là từ Trung Đông, châu Âu và Mỹ. Nhưng kể từ năm 2021, sự thâm hụt đó đã chuyển thành thặng dư. Năm 2024, Trung Quốc ghi nhận thặng dư xuất khẩu 34 tỷ USD hóa chất, khác hẳn mức thâm hụt 40 tỷ USD năm 2020.

Vật cản phía trước

Nhưng trên những phương diện khác, nỗ lực theo đuổi sự tự chủ của Trung Quốc vẫn đối mặt với nhiều vật cản.

Ví dụ, dòng máy bay C919 do công ty nhà nước Trung Quốc Comac sản xuất được kỳ vọng sẽ trở thành đối trọng với máy bay chở khách của Boeing và Airbus. Nhưng C919 thực chất vẫn sử dụng nhiều linh kiện và hệ thống nước ngoài, bao gồm bộ phận hạ cánh từ Đức và động cơ từ Mỹ và Pháp.

Ngoài công nghệ, nỗ lực gia tăng sự tự chủ của Trung Quốc trong nguồn cung thực phẩm bị hạn chế bởi sự thiếu hụt nước và đất canh tác. Năm 2024, Trung Quốc nhập khẩu 105 triệu tấn đậu nành - cao hơn 21% so với năm 2019 - và phần lớn đến từ Mỹ.

Trong lĩnh vực bán dẫn, các nước phương Tây đang ra sức ngăn Trung Quốc bắt kịp họ. Mỹ và một số nước đã thực hiện các biện pháp nhằm ngăn Trung Quốc có được các thiết bị sản xuất chip tiên tiến nhất. Không có chúng, Trung Quốc rất khó có thể chế tạo những con chip hiện đại nhất.

Dẫu vậy, doanh nghiệp Trung Quốc vẫn tạo ra những bước đột phá khiến giới chức Mỹ sửng sốt. Mẫu smartphone Mate 60 do Huawei ra mắt năm 2023 cho thấy Trung Quốc đã đạt bước tiến đáng kể trong việc sản xuất chip tiên tiến. Huawei cũng thành công trong việc phát triển hệ điều hành riêng sau khi bị ngăn sử dụng hệ thống Android của Google.