Thực tế trần trụi 6 tháng sau khi chính thức công nhận bitcoin tại El Salvador

Khi El Salvador chính thức công nhận bitcoin là một đồng tiền pháp định vào tháng 9/2021, José Bonilla là một trong những công dân đầu tiên đăng ký sử dụng một ví điện tử cho phép dùng tiền mã hoá của chính phủ. Salvadoran, 23 tuổi, có một cửa hàng giày tại thị trấn du lịch Concepción de Ataco, cũng rất mong đợi được thử công nghệ này. Anh nghe nói nó có thể giúp giảm chi phí và tăng tốc độ thanh toán.

Sau một vài ngày xử lý các vấn đề về kĩ thuật, Bonilla đã bắt đầu nhận thanh toàn bitcoin từ khách hàng. Thế nhưng, những gì lấp lánh liên quan đến đồng tiền này sớm phai mờ. Cho tới tháng 2/2022, danh sách phàn nàn về bitcoin của Bonilla rất dài: ATM bitcoin duy nhất ở quá xa, chính phủ hỗ trợ chậm chạp và giá đồng tiền quá biến động.

Có ngày anh mất giao dịch 25 USD từ khách vì lỗi kĩ thuật và không nhận được phản hồi từ đội ngũ chăm sóc khách hàng ví điện tử. "Tôi quyết định không dùng bitcoin nữa".

Bonilla không phải người duy nhất. 6 tháng sau khi Luật Bitcoin của El Savaldo chính thức có hiệu lực, việc đón nhận đồng tiền này vẫn rất chậm chạp. Ngay cả trên "Bitcoin Beach" (tạm dịch: Bãi biển Bitcoin), quá trình chuyển đổi cũng gặp nhiều thách thức. Khi trang Rest of World đến thăm nơi này một thời gian ngắn sau khi Luật Bitcoin có hiệu lực, nhiều người vẫn hoài nghi về bitcoin. Dina Ponce, một người bán dừa, nói bà có thể bán được nhiều hàng hơn nếu chấp nhận thanh toán số bằng bitcoin lần đầu, dù vậy bà không hiểu hết về công nghệ này. Bên cạnh đó, giá bitcoin cũng chưa tăng đủ để giúp bà có được một khoản tiền tiết kiệm hằng mơ ước.

Những nhà kinh doanh khác trên Bãi biển Bitcoin cũng cho biết họ từ bỏ bitcoin và quay trở lại chỉ chấp nhận tiền mặt. "Chúng tôi mất tiền vì đồng tiền này mất giá trị", Axel Medina, 21 tuổi, người cùng gia đình vận hành một nhà hàng và trường dạy lướt ván, chia sẻ. "Rất khó để duy trì hoạt động kinh doanh như vậy".

Khi Tổng thống El Salvador Nayib Bukele lần đầu công bố Luật Bitcoin vào tháng 6/2021, ông đưa ra những hứa hẹn lớn cho công dân của mình. Ông nói chấp nhận bitcoin sẽ giúp số hoá nền kinh tế, giảm phụ thuộc vào đồng USD, giảm phí chuyển tiền và thúc đẩy đầu tư.  El Salvador có tiềm năng trở thành đất nước đầu tiên chứng minh được sức mạnh của tiền mã hoá trên quy mô quốc gia.

Rất khó để có một bức tranh toàn cảnh về tình hình chấp nhận bitcoin tại quốc gia này. Hồi tháng 1, chính phủ công bố một báo cáo nói rằng có ít nhất 4 triệu người dùng – gần như toàn bộ dân số của quốc gia này – đã được xác thực như một người dùng thật của ví điện tử do chính phủ "chống lưng" trong vài tuần qua.

Dù vậy, hồi tháng 3, một khảo sát của Phòng Thương mại và Công nghiệp El Salvador cho thấy 86% doanh nghiệp được hỏi nói họ chưa thực hiện giao dịch nào bằng đồng bitcoin.

Nhiều cuộc phỏng vấn với các công dân, nhà kinh tế học và nhà phát triển công nghệ của El Salvador cho thấy những đứt gãy trong dự án. Kể từ khi ra mắt, dự án của El Salvador đã bị các vấn đề kỹ thuật phủ mờ. Bên cạnh đó, căng thẳng cũng phát sinh do những mẫu thuẫn giữa tính phi tập trung của bitcoin và sự quản lý của El Salvador.

Khi ông Bukele tiếp tục đẩy mạnh bitcoin, mối quan tâm của ông cho việc có nhiều người El Salvador sử dụng tiền mã hoá đã giảm bớt. Thay vào đó, sử dụng bitcoin dường như là cách để giải quyết cách rắc rối về kinh tế mà chính quyền của ông đang phải đối mặt đồng thời xây dựng hình ảnh của chính ông.

"Vì sao ông ấy lại làm điều này?", ông Gladstein, giám đốc chiến lược của Human Rights Foundation, chia sẻ. "Với tôi, nó khá rõ ràng. Ông ấy làm điều đó vì mối quan tâm cá nhân và để nổi tiếng".

Mối liên hệ giữa El Salvador và bitcoin bắt đầu từ năm 2019 ở Bãi biển Bitcoin thuộc thị trấn El Zonte. Đây là nơi một vận động viên lướt sóng có tên Mike Peterson đã hợp tác với một người dân địa phương là Jorge Valenzuela để biến thị trấn ven biển nhỏ này thành một nền kinh tế tuần hoàn được xây dựng xung quanh tiền mã hoá.

Nhận thấy tiềm năng áp dụng trên quy mô quốc gia, Tổng thống Bukele đã công bố Luật Bitcoin tại một hội thảo tiền mã hoá tại Miami vào tháng 6/2021. Luật này biến El Salvador thành quốc gia đầu tiên chấp nhận bitcoin như tiền pháp định và yêu cầu các doanh nghiệp phải chấp nhận thanh toán bằng đồng tiền này.

"Ở El Salvador, chúng tôi cố gắng bắt đầu thiết kế một quốc gia của tương lai", ông Bukele nói.

Để tạo cơ chế chuyển đổi, chính phủ chủ trì phát triển công nghệ cho phép người dân mua và bán sử dụng bitcoin, bao gồm một ví điện tử có tên Chivo. Người dùng có thể dùng ví Chivo để nhận và gửi tiền. 

Chính phủ El Salvador từ chối chia sẻ chi tiết về các công ty phát triển cũng như sở hữu công nghệ này. Dù vậy, Rest of World đã tiếp cận được với một số công ty tư nhân có liên quan đến quá trình triển khai. Một công ty tiền mã hoá ở Mỹ có tên Athena Bitcoin đóng trò lớn nhất.

Trong buổi phỏng vấn, ông  Eric Gravengaard, CEO Athena Bitcoin, đã chia sẻ về cách công ty này tham gia vào thử nghiệm đầy tham vọng của El Salvador.

Ban đầu, Athena Bitcoin tập trung vào phát triển các ATM bitcoin ở Mỹ. Năm 2019, ông  Eric Gravengaard, người biết đến người sáng lập Bãi biển Bitcoin Peterson thông qua một người bạn chung, nhận được lời đề nghị cung cấp một máy ATM bitcoin cho dự án.

Ông tới thăm El Salvador vào tháng 1/2020 để giúp lắp đặt chiếc máy này. Trong những tháng tiếp theo, ông nhận được nhiều cuộc gọi nói rằng nhiều người ở El Salvador phải di chuyển tới 50 km để dùng ATM bitcoin. Ông quyết định gửi thêm một số máy tới.

ATM bitcoin phổ biến hơn khi ông Bukele công bố Luật Bitcoin. Ông Gravengaard nói rằng chính phủ El Salvador đưa ra đề nghị lắp đặt 200 ATM bitcoin ở khắp quốc gia này. Những chiếc máy sau đó mang thương hiệu Chivo.

"Chúng tôi đến El Salvador không vì mục đích chính trị", ông Matias Goldenhörn, giám đốc khu vực Mỹ Latinh của Athena Bitcoin, nói. "Chúng tôi đến El Salvador vì chúng tôi ủng hộ bitcoin".

Một thời gian ngắn sau đó, Athena nhận một dự án lớn hơn: phát triển ví điện tử Chivo và một hệ thống POS có tên Athena Pay để các cửa hàng có thể chấp nhận thanh toán bằng bitcoin. Gửi bitcoin qua lại trong thực tế khá chậm và chi phí cao, bên cạnh đó cũng đòi hỏi hiểu biết về kĩ thuật.

ATM của Athena sẽ vô dụng nếu như một người El Salvador bình thường không có ví điện tử cho phép mua và bán bitcoin theo cách nhanh và tiết kiệm chi phí hơn. Đến tháng 12, 950 cổng Athena Pay đã được lắp đặt và được dùng trên cả quốc gia.

Số tiền mà mỗi công ty nhận được trong qúa trình triển khai Chivo vẫn là một ẩn số. Một số báo cáo ước tính con số lên tới nhiều triệu USD. Vào tháng 9, khi Luật Bitcoin có hiệu lực, giá cổ phiếu Athena tăng hơn 600%.

Gravengaard tự nhận mình là người theo chủ nghĩa tự do và không thấy có sự mâu thuẫn trong hệ sinh thái bitcoin của El Salvador. "Tiền là xã hội", ông nói. Tại một số điểm, với tư cách là một bên tham gia vào nền kinh tế, bạn phải nhường một số quyền kiểm soát và tin tưởng người khác, cho dù đó là nhà phát triển ứng dụng, ngân hàng hay chính phủ. 

"Tôi không muốn sống ở một thế giới nơi tôi không tin ai. Đó là một thế giới không hạnh phúc", ông nói thêm.

Việc phổ biến bitcoin trong 6 tháng qua ở El Salvador không quá trơn tru.

El Salvador hiện vẫn đang chủ yếu dùng tiền mặt với gần 70% dân số chưa tiếp cận được dịch vụ ngân hàng. Các nhà chỉ trích nói rằng dự án chuyển đổi sang bitcoin của El Salvodor đã bỏ lại phía sau những người không có smartphone và không có internet. Vào năm 2019, khoảng 50% dân số nước này chưa dùng internet.

Bên cạnh đó, nhiều người dân cũng chưa hiểu về bitcoin khi họ nghe thông tin chính phủ lên kế hoạch biến nó thành tiền pháp định. Một khảo sát với 1.300 người El Salvador của đại học Central American University cho thấy chỉ khoảng 10% hiểu rõ về tiền mã hoá. Alejandro Molins, người làm việc ở Athena Bitcoin với công việc chính là thuyết phục các nhà bán hàng ở El Salvador tải và cài ví Chivo, nói với Rest of World rằng chính mẹ anh cũng chưa đăng ký dùng Chivo.

Trong khi đó, những người đã đăng ký phàn nàn về các vấn đề kỹ thuật với ứng dụng này.

Hồi tháng 9/2021, Eunice Melara, một sinh viên 22 tuổi ngành y, xếp hàng cùng hàng chục người ở một ATM Chivo tại San Salvador, một thời gian ngắn sau khi nó được lắp đặt. Cô rất muốn dùng thử ứng dụng nhưng nhìn thấy số dư hiểu thị sai. Khi liên hệ với tổng đài, vấn đề không được giải quyết và họ yêu cầu gửi một báo cáo. "Nó không hoạt động cả ngày", cô nói.

Mario Gómez, một nhà phát triển phần mềm El Salvador, thì cho biết anh biết đến dự án tại quốc gia của mình cùng thời điểm với cả thế giới khi ông Bukele công bố về nó hồi tháng 6/2021. "Tất cả đều ngạc nhiên", anh chia sẻ.

Gómez rất quan tâm đến hạ tầng số mà chính phủ xây dựng cho cuộc chuyển đổi bitcoin, bao gồm ví Chivo, còn được biết đến như ví lưu ký.

Ví lưu ký giải quyết một vấn đề cơ bản của người dùng tiền mã hoá. Thanh toán bằng bitcoin sử dụng công nghệ blockchain, một quá trình trong đó mọi giao dịch tài chính đều được ghi lại ở một sổ cái công khai và được xác nhận thông qua nhiều quá trình xử lý máy tính.

Người dùng sẽ có "chìa khoá công khai" (public key), một địa chỉ của người dùng với tài sản bitcoin, và "chìa khoá riêng tư" (private key), một thông tin cho phép người dùng sử dụng tài sản. Nhưng điều này có thể gây ra vấn đề. Người dùng có thể quên "chìa khoá riêng tư" và không bao giờ lấy lại được bitcoin của mình. Với ví lưu ký, một bên thứ ba sẽ lưu giữ chìa khoá để người dùng không cần lo sẽ quên nó.

Nhiều người ủng hộ bitcoin nói rằng các ví lưu ký đi ngược lại với nguyên tắc cơ bản của phi tập trung. Theo đó, nếu một tổ chức nào đó có "chìa khoá riêng tư của bạn, bạn không thực sự sở hữu số bitcoin của mình. Mặc dù Chivo về mặt lý thuyết là một công ty tư nhân, 99% công ty này được nhà nước sở hữu. Như vậy, chính phủ đang kiểm soát chìa khoá của công dân.

Gómez đã chia sẻ về quan điểm của mình trên Twitter. Ngày hôm sau, một vài ngày trước khi ví Chivo ra mắt, anh bị cảnh sát bắt giữ với lý do có liên quan đến chiếc xe của anh. Gómez được chuyển tới 2 đồn cảnh sát và bị tịch thu điện thoại.

Cơ quan chức năng nói rằng anh bị bắt bị lừa đảo tài chính nhưng Gómez chưa bao giờ bị bắt chính thức hay bị buộc tội. 2 tổ chức đã đệ đơn lên tổng chưởng lý El Salvador khi cho rằng việc bắt giữ Gómez là không hợp lý. Gómez cho rằng có thể anh bị bắt vì đã chia sẻ quan điểm về Chivo.

Người dân không bị bắt buộc dùng Chivo vì họ có thể chọn các ví bitcoin khác. Dù vậy, họ nhận được 30 USD nếu đăng ký Chivo. Số tiền này tương đương mức lương trung bình 3 ngày.

Không ít người phản đối Chivo. "Chivo không phải là bitcoin", ông Gladstein từ Human Rights Foundation, nói. "Chivo là một lời hứa thanh toán bằng bitcoin hoặc USD. Nó không khác gì tài khoản ngân hàng".

Vào tháng 11/2021, 2 tháng sau khi Luật Bitcoin có hiệu lực, hàng trăm người từ khắp nơi trên thế giới đổ về sân bay quốc tế El Salvador. Họ đi qua bộ phận nhập cảnh mà không phải trả mức phí 12 USD như thường lệ (mặc dù nếu phải trả, họ cũng có thể thanh toán bằng bitcoin).

Đó là tuần diễn ra sự kiện Bitcoin Week. Đây là một sự kiện trong đó chính quyền của ông Bukele có thể chia sẻ về những gì bitcoin có thể mang đến cho El Salvador và ngược lại. Bãi biển Bitcoin cũng được trang hoàng cho sự kiện này.

Dagart Allison, một nhà quản lý tài sản đến từ Los Angeles, cho biết anh đã có mặt tại sự kiện Miami Bitcoin, nơi ông Bukele lần đầu chia sẻ tham vọng của mình với bitcoin. Allison hào hứng với Luật Bitcoin đến mức anh biết rằng mình sẽ bay đến El Salvador nhưng lại lo ngại về vấn đề an toàn khi tới đây. Bitcoin Week là thời điểm hoàn hảo để thực hiện dự định này bởi sự kiện có nhiều người cùng chung trí hướng tham dự.

Thế nhưng, mọi thứ không diễn ra như kỳ vọng của anh. Allison đã thử thuê một chiếc ván lướt sóng ở El Tunco bằng bitcoin nhưng họ nói không chấp nhận cách thanh toán này. Allison hỏi họ có ví Chivo không và nhận được phản hồi là có nhưng họ không biết dùng nó với các ví khác. Các tính năng của Chivo bị giấu kín đằng sau hàng loạt nút bấm.

"Từ góc độ Bitcoin, điều đó thật tuyệt vời - nó quá đột phá và đẹp đẽ, trong suy nghĩa của tôi, nó giống như sự hoàn hảo," anh nói về El Salvador. "Và sau đó bạn đến đây, và bạn nhận ra rằng thực tế lại là một thử thách khác. Đó là một cuộc đấu tranh."

Craig Toennies, một người Mỹ từng có nhà nghỉ ở El Zonte trước khi rời đi trong đại dịch, cho biết kể từ khi anh trở lại vào tháng 11, những người giao dịch bitcoin duy nhất mà anh thấy là khách du lịch.

Tổng thống Bukele cũng có mặt tại Bitcoin Week. Xuất hiện trên sân khấu sự kiện, ông nói với khán giả bằng Tiếng Anh: "Bitcoin Week diễn ra thế nào?"

Trong sự kiện, Bukele sử dụng "ngôn ngữ của cộng đồng bitcoin". Ông cũng giới thiệu dự án xây dựng một thành phố mới mang tên Bitcoin City, thuộc miền nam La Unión.

"Đây không phải là một ý tưởng mà sẽ là một khu vực pháp lý với thị trưởng và mọi thứ khác", ông nói.

Bitcoin City cũng sẽ có khu vực dân cư và thương mại, bảo tàng và sân bay. "Mọi thứ, dành cho Bitcoin", ông chia sẻ thêm. Thành phố này cũng có mỏ đào bitcoin vận hành nhờ núi lửa và một trung tâm thương mại có hình chữ "B" biểu tượng của bitcoin.

Dĩ nhiên, bitcoin cũng sẽ là tiền pháp định tại đây. Thế nhưng, đám đông trở nên hào hứng nhất khi ông Bukele đưa ra nhiều động thái khuyến khích khác. Theo đó, người dân không phải đóng thuế thu nhập cá nhân, thuế lãi từ đầu tư, thuế tài sản, thuế trả lương và thuế thành phố.

Ông Bukele đã mời Samson Mow, lúc đó là giám đốc chiến lược của một công ty tiền mã hoá có tên Blockstream, lên sân khâu. Ông Mow nói rằng Bitcoin City sẽ được cấp vốn với "trái phiếu bitcoin" trị giá 1 tỷ USD. Một nửa số tiền được dùng để xây dựng hạ tầng năng lượng và đào bitcoin. Một nửa còn lại được dùng để tiếp tục mua vào và khi bitcoin tăng giá, El Salvador sẽ được hưởng lợi và thanh toán lãi trái phiếu.

"Nếu bạn muốn đầu tư vào El Salvador, đây là cách đơn giản nhất để làm điều đó", Mow giải thích và nói rằng các quốc gia khác cũng có thể sẽ phát hành trái phiếu bitcoin trong tương lai.

Với những người ủng hộ bitcoin như Allison, anh cảm thấy lo lắng với những tuyên bố mới. "Ở cộng đồng bitcoin, nhiều lần chúng tôi thấy rằng nếu như mọi người càng phô trương, chúng ta càng cần hoài nghi", anh chia sẻ. "Nếu nó tốt, tự bản thân nó sẽ chứng minh". Dù vậy, anh hào hứng với ý tưởng một thành phố với bitcoin là trọng tâm.

Một số nhà kinh tế học nghi ngờ có mối liên hệ giữa trái phiếu bitcoin và cuộc khủng hoảng nợ của El Salvador. El Salvador sẽ phải thanh toán 800 triệu USD trái phiếu vào tháng 1/2023.

"Với hầu hết nền kinh tế, nếu tình hình bình thường, họ có thể tiếp cận thị trường vốn quốc tế", ông Álvaro Trigueros Argüello, nhà kinh tế học tại Tổ chức phát triển kinh tế - xã hội Salvadoran, nói. "Điều xảy ra ở El Salvador là rủi ro quốc gia tăng lên, đặc biệt là thời điểm đầu đại dịch COVID-19".

Vì thế, chính quyền của ông Bukele đã không tiếp cận được thị trường vốn quốc tế. Cách thông thường để thoát khỏi khoản nợ này là thông qua một khoản vay đa phương. Thế nhưng, vì Luật Bitcoin, ông Bukele không còn được Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) ủng hộ. Hồi cuối tháng 1, IMF cảnh báo ông Bukele về việc dừng sử dụng bitcoin như tiền pháp định.

Trái phiếu đầu tiên sẽ được dùng để phát triển hạ tầng Bitcoin City và mua vào thêm bitcoin. Thế nhưng, nếu nó thành công, chính phủ có thể phát hành thêm trái phiếu tương tự với hy vọng kêu gọi được thêm vốn và giải quyết nợ nần mà không cần tìm đến IMF.

Hồi tháng 1, khi được hỏi trong một buổi họp báo rằng liệu trái phiếu bitcoin có được dùng để thanh toán các khoản nợ tới hạn của El Salvador không, ông Alejandro Zelaya, bộ trưởng tài chính, nói rằng: "Khi chúng được phát hành, chúng ta sẽ được biết liệu chúng có thành công theo chiến lược đó không, và tôi nghĩ chúng sẽ thành công".

Rommel Rodríguez, một nhà kinh tế học El Salvador, dự đoán ông Bukele có thể thu hút một số lượng lớn vốn từ những người hâm mộ bitcoin đặt cược lên tương lai của bitcoin tại đây. Thế nhưng, ông hoài nghi về việc El Salvador có thể kêu gọi được đủ 1 tỷ USD. Theo ông, ông Bukele cũng không còn đường lui. "Quay đầu và thực hiện theo thời khuyên của IMF sẽ ảnh hưởng nhiều đến hình ảnh của ông Bukele trên trường quốc tế."

Ban đầu, ông Bukele nói rằng trái phiếu bitcoin sẽ được phát hành vào đầu năm 2022. Hôm 11/3, ông Zeleya, Bộ trưởng tài chính, nói chúng có thể được phát hành vào trung tuần tháng 3 song đến thời điểm hiện tại vẫn chưa được tung ra.

Về phần mình, ông Bukele vẫn tích cực ủng hộ mua vào bitcoin. Ông thường chia sẻ trên Twitter về việc dùng vốn chính phủ để mua bitcoin. Đến nay, chính phủ đã mua hơn 1.000 bitcoin. Dù vậy, với đợt giảm giá mạnh của bitcoin những tháng gần đây, El Salvador có thể đang lỗ hàng chục triệu USD. Ông Bukele trở thành nạn nhân của lý do chính khiến nhiều chính phủ nói không với bitcoin: sự biến động giá.

"Trước Luật Bitcoin, ông ấy không nổi tiếng. Giờ thì ông ấy nằm trong số các lãnh đạo Trung Mỹ nổi tiếng nhất", ông Gladstein nói. "Ông ấy đang nhận hết danh tiếng về mình đối với việc này".

Trở lại Concepción de Ataco, 4 tháng sau hội thảo tiền mã hoá, Bonilla, chủ cửa hàng giày, vẫn chưa nghe đến những khái niệm như Bãi biển Bitcoin hay trái phiếu bitcoin. Anh vẫn hoài nghi về tiền mã hoá và theo báo cáo của phòng thương mại vào tháng 3, cũng chỉ có 3,6% doanh nghiệp tin rằng bitcoin sẽ giúp họ bán được nhiều hàng hơn.

"Về cơ bản thì chỉ có công ty lớn dùng nó", Bonilla nói. "Giữa tiền mặt và bitcoin, tôi vẫn muốn khách trả tiền mặt hơn".