RMIT cảnh báo Việt Nam: Doanh nghiệp điện tử nội có thể mãi mắc kẹt ở khâu lắp ráp nếu không thực hiện điều này

Theo Nikkei Asia, Việt Nam đang nổi lên như một "điểm sáng" công nghệ toàn cầu khi thu hút dòng vốn khổng lồ từ các tập đoàn lớn như Apple, Samsung. Tuy nhiên, một nghiên cứu mới đây chỉ ra rằng thực trạng này vẫn chưa tạo ra được sự chuyển giao công nghệ mạnh mẽ – điều mà Trung Quốc từng đạt được thành công thông qua chính sách buộc các đối tác nước ngoài phải lập liên doanh.

Các nhà nghiên cứu tại Đại học RMIT Việt Nam đã xây dựng một phương pháp đo lường năng suất dựa trên "ngưỡng giới hạn công nghệ" (technological frontier) trong ngành điện tử.

Kết quả cho thấy, các doanh nghiệp nội địa hiện chỉ hoạt động ở mức 64% so với ngưỡng năng suất mà các công ty nước ngoài thiết lập. Hiểu một cách đơn giản: nếu một công ty hàng đầu thế giới có thể sản xuất được 100 sản phẩm với một lượng đầu vào nhất định, thì doanh nghiệp Việt Nam trung bình chỉ làm ra được 64 sản phẩm tương ứng.

Đáng chú ý, con số 64% này gần như không hề thay đổi trong suốt giai đoạn từ năm 2011 đến 2020. Các nhà nghiên cứu cảnh báo về một nghịch lý: nếu không có sự cải thiện về chất, việc thu hút thêm càng nhiều vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) có thể lại trở thành rào cản, khiến Việt Nam mãi bị mắc kẹt ở phân khúc lắp ráp giá trị thấp trong chuỗi sản xuất.

Tiến sĩ Nguyễn Châu Trinh, giảng viên kinh tế tại Đại học RMIT, nhận định: "Sự áp đảo của khối FDI trong chuỗi giá trị sẽ làm gia tăng áp lực cạnh tranh, đẩy các doanh nghiệp nội địa ra rìa hoặc buộc họ phải chấp nhận các phân khúc giá trị gia tăng thấp, nơi cơ hội để nâng cấp trình độ công nghệ là rất mong manh."

Từ linh kiện máy chủ của Foxconn đến điện thoại Google, nhiều tập đoàn đã tái định vị bản đồ công xưởng để chọn Việt Nam làm "đại bản doanh". Tuy nhiên, khối FDI lại chiếm tới 98% tổng kim ngạch xuất khẩu điện tử của Việt Nam. Theo nhóm nghiên cứu, con số này là "tín hiệu cho thấy hiệu ứng lan tỏa công nghệ sang các doanh nghiệp nội địa vẫn còn rất hạn chế."

Báo cáo cũng chỉ ra rằng, các nhà sản xuất từ Nhật Bản và đặc biệt là Hàn Quốc - hai nguồn vốn FDI lớn nhất của Việt Nam trong nhiều năm qua, có xu hướng vận hành theo các "mạng lưới khép kín".

Họ thường mang theo các nhà cung cấp riêng từ nước mình sang và ít tạo mối liên kết với các doanh nghiệp địa phương. Ngoài ra, các gã khổng lồ công nghệ thường bảo mật cực kỳ chặt chẽ công nghệ lõi và các bản thiết kế tại trụ sở chính ở nước ngoài.

Trong bài nghiên cứu đăng trên tạp chí Research Policy, ông Trinh và các đồng nghiệp lưu ý rằng các nhà đầu tư từ Trung Quốc đại lục, Đài Loan và khu vực ASEAN có phần cởi mở hơn. Họ sẵn lòng thu mua linh kiện tại chỗ, hỗ trợ kỹ thuật và đưa các nhà cung cấp Việt Nam vào mạng lưới của mình. Đây là nhóm nhà đầu tư có thể giúp doanh nghiệp nội địa đạt được những bước tiến khiêm tốn về công nghệ và năng suất.

"Nếu không có các mô hình liên doanh hoặc các quy định mang tính bắt buộc về liên kết cung ứng, các kênh lan tỏa công nghệ truyền thống sẽ bị suy yếu hoặc bị chặn đứng," nhóm nghiên cứu nhấn mạnh.

Dù Việt Nam vẫn được biết đến nhiều hơn với các nhà máy may mặc và xuất khẩu cà phê, nhưng thực tế đã có một số lĩnh vực công nghệ cao bắt đầu khởi sắc. Ví dụ, Synopsys - tập đoàn sản xuất công cụ thiết kế chip hàng đầu thế giới, từng ghi nhận đội ngũ nhân sự tại Việt Nam đã tham gia đắc lực vào việc phát triển công nghệ cho dòng chip đa vi mạch.

Tuy nhiên, bài nghiên cứu khẳng định đây vẫn chỉ là những trường hợp ngoại lệ. Chỉ số 64% nêu trên được tính toán dựa trên sự so sánh giữa sản lượng thực tế của doanh nghiệp Việt với sản lượng tối đa mà công nghệ tốt nhất thế giới có thể đạt được trên cùng một mức chi phí vốn và lao động.

Điểm tích cực duy nhất mà các nhà nghiên cứu RMIT ghi nhận là các công ty trong nước đã học hỏi được "một số kinh nghiệm về năng lực quản trị" thông qua việc quan sát cách vận hành của các tập đoàn FDI lớn.

Để cải thiện tình hình, nhóm chuyên gia khuyến nghị Chính phủ nên đẩy mạnh mô hình liên doanh bằng cách đưa ra các cơ chế ưu đãi cho nhà đầu tư nước ngoài khi họ thực hiện thu mua linh kiện nội địa và hỗ trợ các nhà cung cấp Việt nâng cao trình độ.